The Acquaintance of Muslims with Zoroastrian Religious Culture during the Early Centuries of Islam

Document Type : Research/Original/Reqular Article

Authors

1 Associated Prof., University of Tehran

2 PhD. Student, University of Tehran

Abstract

After the fall of the Sassanid Empire and the conquest of Iran by Muslims; confrontations and communications between the Muslim Arabs and the Zoroastrian Iranians, who still believed in their ancient religion, notably increased. A significant consequence of this situation was a gradually mutual cultural familiarity; which had a vast political, social, cultural, and even scientific influence on the people's ordinary life. There is considerable information, in the Islamic sources, about how several Zoroastrian doctrines found their way into the Islamic texts, indirectly or even directly, as a result of the social relationship between Muslims and Zoroastrians.  In this paper, we survey, based on several Islamic sources, the principal modes of the first acquaintance of Muslims with Zoroastrian doctrine and practice.
 

Keywords


آذرنوش، آذرتاش، راه‌های نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان عرب جاهلی، تهران: توس، سوم، 1388ش.
همو، چالش میان فارسی و عربی، تهران: نشر نی، اول، 1385ش.
آموزگار، ژاله و تفضلی، احمد، زبان پهلوی: ادبیات و دستور آن، تهران: معین، دوم، 1375ش.
آموزگار، ژاله، زبان، فرهنگ و اسطوره، تهران: معین، پنجم، 1396ش.
ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت: دارصادر ـ دار بییروت، 1386/ 1966.
ابن‌اسفندیار، تاریخ طبرستان، تصحیح عباس اقبال، به اهتمام محمد رمضانی، تهران: کلالۀ خاور، اول، 1320ش.
ابن‌بابویه،  عیون اخبار الرضا، تحقیق حسین اعلمی، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، اول، 1404.
ابن‌حبیب بغدادی، المحبّر، تصحیح ایلزه لیختن شتیتر، بیروت: دار الافاق الجدیدة، بی تا.
ابن‌حوقل، صورة الارض، بیروت: مکتبة الحیاة، 1992.
ابن‌خلدون، تاریخ، چاپ خلیل شهادة و سهیل زکار، بیروت: دارالفکر، اول، 1401/ 1981.
همو، مقدمۀ ابن‌خلدون، ترجمۀ محمد پروین گنابادی، تهران: علمی و فرهنگی، هشتم، 1375ش.
ابن‌خلکان، وفیات الاعیان، تصحیح احسان عباس، بیروت: دارالثقافة، 1968-1970.
ابن‌رسته، الاعلاق النفیسة، لیدن: بریل، 1967.
ابن‌طِقطَقا، الفخری فی الاداب السلطانیة، بیروت: دارصادر، بی‌تا.
ابن‌عبد ربه، عقد الفرید، حققه و علّق حواشیه علی شیری، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1409.
ابن‌عبدالبر، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، تحقیق علی محمد بجاوی، بیروت: دار الجیل، اول، 1412/1992.
ابن‌فندق، علی‌بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، تصحیح احمد بهمنیار، تهران: چاپخانۀ کانون، 1317ش.
ابن‌قتیبه، المعارف، تحقیق ثروت عکاشه، قاهره: دارالمعارف، دوم، 1969.
همو، عیون الاخبار، بیروت: منشورات محمدعلی بیضون، دارالکتب العلمیه، سوم، 1424/2003.
ابن‌مسکویه، تجارب الامم، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران: سروش، سوم، 1379/ 2001.
ابن‌ندیم، تحقیق و تعلیق ایمن فؤاد سید، لندن: مؤسسة الفرقان للتراث الاسلامی، اول، 1430/2009.
ابن‌هشام، السیرة النبویة، تصحیح محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره: مکتبة محمدعلی صبیح و اولاده،1383/1963.
همو،  سیرت رسول‌الله، ترجمه و انشای رفیع‌الدین اسحاق همدانی، تصحیح و مقدمۀ اصغر مهدوی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات، سوم، 1377ش.
ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر، بیروت: دارالمعرفة، بی تا.
ابوالمعالی محمدبن نعمت علوی، بیان الادیان، تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه، با همکاری قدرت‌الله پیشنماززاده، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، اول، 1376ش.
ابوریحان بیرونی، آثار الباقیة عن قرون الخالیة، تصحیح ادوارد زاخائو، لایپزیک، 1923؛ همان، تصحیح پرویز اذکایی، تهران: میراث مکتوب، اول، 1380ش.
ابونعیم اصفهانی، ذکر اخبار اصبهان، لیدن: بریل، 1934.
احمد، منیرالدین، نهاد آموزش اسلامی، ترجمۀ محمدحسین ساکت، تهران: نگاه معاصر، اول، 1384ش.
اخبار الدولة العباسیة، تحقیق عبدالعزیز دوری و جبار المطلبی، بیروت: دوار الطلیعه، 1971.
اشپولر، برتولد، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمۀ مریم میراحمدی، تهران: علمی و فرهنگی، ششم، 1391ش.
اصطخری، ابراهیم‌بن محمد، المسالک و الممالک، لیدن: بریل، 1927، افست بیروت: دار صادر.
اصفهانی، ابوالفرج، الاغانی، قاهره 1383، افست بیروت، بی تا.
باسورث، ادموند کلیفورد، «ایران و تازیان پیش از اسلام» تاریخ ایران (پژوهش دانشگاه کیمبریج)، ج 3/ قسمت اول، گردآورندۀ ریچارد ن. فرای، ترجمۀ حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، دوم، 1373ش.
بلاذری، احمدبن یحیی، فتوح البلدان، تصحیح عبدالله انیس طبّاع، بیروت: موسسه المعارف، 1407/1987.
بلعمی، محمد بن محمد،تاریخنامۀ طبری، تصحیح و تحشیۀ محمد روشن، تهران: سروش، دوم، 1378ش.
بویس، مری، آیین زردشت، کهن روزگار و قدرت ماندگارش، ترجمۀ ابوالحسن تهامی، تهران: نگاه، چهارم، 1390ش.
بهرامیان، علی، «ابومسلم خراسانی» (بخش 1)، در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، اول، 1373ش، ج 6.
پیگولوسکایا، ن. و.، اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران در سده‌های چهارم ـ ششم میلادی، ترجمۀ عنایت‌الله رضا، تهران: موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه)، اول، 1372ش.
تاریخ سیستان، تصحیح محمدتقی بهار، تهران: معین، اول، 1381ش.
تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: سخن، چهارم، 1383ش.
ثعالبی، ابومنصور، غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، تصحیح زوتنبرگ، افست از چاپ پاریس، طهران: مکتبه اسدی، 1963؛ همو،  لباب الآداب، تحقیق قحطان رشید صالح، بغداد: دار الشؤون الثقافیة العامة، 1988.
جاحظ، عمروبن بحر، رسائل الجاحظ، تصحیح عبدالسلام محمد هارون، مکتبة الخانجی، قاهره، 1384/ 1964.
جهشیاری، محمدبن عبدوس، الوزراء و الکتاب، تحقیق مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری و عبدالحفیظ شبلی، قاهره: مطبعة مصطفی البالی الحلبی و اولاده، اول، 1357/ 1938.
چوکسی، جمشید کرشاسپ، ستیز و سازش، ترجمۀ نادر میرسعیدی، تهران: ققنوس، هفتم، 1393ش.
حدود العالم من المشرق الی المغرب، ترجمۀ میرحسین‌شاه، مقدمۀ بارتولد، تعلیقات مینورسکی، تصحیح و حواشی مریم میراحمدی و غلامرضا ورهرام، تهران: دانشگاه الزهرا، اول، 1372ش.
حمزۀ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، بیروت، دار مکتبة الحیاة، بی تا.
حموی، یاقوت، معجم البلدان، چاپ فردیناند وستنفلد، لایپزیگ، 1866-1873.
حمیدالله، محمد، وثائق، ترجمه و توضیح محمود مهدوی دامغانی، تهران: حکمت، اول، 1394ش.
خطیب بغدادی، تاریخ بغداد أو مدینة السلام،  تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة، اول، 1417/ 1997.
دانر، ویکتور، «ادب عربی در ایران»، در تاریخ ایران کمبریج، ج 4، گردآورندۀ ریچارد ن. فرای، ترجمۀ حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، چهارم، 1380ش.
دبیرسیاقی،سیدمحمد، «دقیقی، ابومنصور»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی، اول، 1391ش، ج 17.
دریایی، تورج، امپراتوری ساسانی، ترجمۀ خشایار بهاری، تهران: فرزان روز، اول، 1392ش.
همو، «مباحثات روشنفکرانه میان زردشتیان و مسلمانان» در آفرین‌نامه، پژوهشهای ایرانشناسی ناموارۀ دکتر محمود افشار، ج 20، به کوشش نادر مطلبی کاشانی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1389ش.
دومناش، ژان، «نوشته‌های پهلوی زردشتی»، در تاریخ ایران (پژوهش دانشگاه کیمبریج)، ج 3/ قسمت دوم، گردآورندۀ ریچارد ن. فرای، ترجمۀ حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، اول، 1377ش.
همو، «ادبیات زردشتی»، در تاریخ ایران (پژوهش دانشگاه کیمبریج)، ج 4، گردآورندۀ ریچارد ن. فرای، ترجمۀ حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، چهارم، 1380ش.
دینوری، ابوحنیفه، اخبار الطوال، تصحیح و تحقیق عبدالمنعم عامر، قاهره: دار احیاء کتب العربی، اول، 1960.
راغب اصفهانی، حسین‌بن محمد، محاضرات الادبا، بیروت: دار مکتبة الحیاة، بی تا.
رضایی، رمضان، «دبیر»، دانشنامۀ جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی، اول، 1391ش.
زرین‌کوب، روزبه، «دبیری»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، اول، 1396ش.
زرین‌کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران: امیرکبیر، سوم، 1362ش.
همو، دو قرن سکوت، تهران: سخن، پانزدهم، 1381ش.
سمعانی، عبدالکریم، الانساب، تقدیم و تعلیق عبدالله عمر بارودی، بیروت: دار الجنان، اول، 1408/1988.
شاکد، شائول، از ایران زردشتی تا اسلام، ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر، تهران: ققنوس، پنجم، 1393ش.
صدیقی، غلامحسین، جنبش‌های دینی ایرانی در قرنهای دوم و سوم هجری، تهران: پاژنگ، اول، 1372ش.
صفا، ذبیح‌الله، حماسه‌سرایی در ایران، تهران: امیرکبیر، اول، 1333ش.
صولی، محمد بن یحیی، ادب الکتاب، تصحیح و تعلیق محمد بهجة الاثری، بغداد: مکتبة العربیة، اول، 1341.
طبرسی، فضل‌بن حسن،الاحتجاج، تحقیق سید محمدباقر خرسان، نجف: دار النعمان، 1386/1966.
طبری، محمدبن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: دارالمعارف، دوم، بی تا.
طوسی، محمدبن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق و تصحیح احمد حبیب قصیر عاملی، مقدمۀ آقابزرگ طهرانی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، اول، 1409.
علی بن ابراهیم قمی، تفسیر، تصحیح و تعلیق سد طیب موسوی جزائری، قم: دار الکتاب للطباعة و النشر، سوم، 1404.
فاتحی‌نژاد، «حیره»، در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، اول، 1392ش، ج 21.
فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر او مفاتیح الغیب، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1420.
فرای، ریچارد ن.، «سامانیان»، تاریخ ایران (پژوهش دانشگاه کیمبریج)،گردآورندۀ ریچارد ن. فرای، ترجمۀ حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، چهارم، 1380ش
همو، عصر زرین فرهنگ ایران، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران: سروش، ششم، 1393ش.
فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، زیر نظر احسان یارشاطر،کالیفرنیا و نیویورک: Bibliotheca Persica، اول، ج 1 (1366ش)، ج 2 (1369ش).
قدامةبن جعفر، الخراج و صناعة الکتابة، تحقیق محمدحسین زبیدی، بغداد: دار الرشید للنشر،1981.
قزوینی، زکریا بن محمد، آثار العباد و اخبار العباد، بیروت: دار صادر، بی تا.
کرمر، جوئل ل.، احیای فرهنگی در عهد آل‌بویه، ترجمۀ محمدسعید حنایی کاشانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، اول، 1375ش.
کریستن‌سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی، تهران: صدای معاصر، نهم، 1395ش.
گردیزی، عبدالحی بن ضحاک، تاریخ گردیزی، تصحیح و تحقیق عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب، اول، 1363ش.
ماوردی، علی بن محمد، نصیحة الملوک، تحقیق خضر محمد خضر، کویت: مکتبة الفلاح، اول، 1403/1983.
همو،الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیة، تحقیق احمد مبارک البغدادی، کویت: دار ابن‌قتیبه، اول، 1409/1989.
محمدی ملایری، محمد، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، تهران: توس، دوم، 1385ش، ج 4.
همو، فرهنگ ایرانی پیش از اسلام و آثار آن در تمدن اسلامی و ادبیات عربی، تهران: توس، پنجم، 1384ش.
مسعودی، علی‌بن حسین، التنبیه و الاشراف، تصحیح دخویه، لیدن: بریل، 1894.
همو، مروج الذهب و معادن الجوهر، تصحیح شارل پلّا، بیروت: منشورات الجامعة اللبنانیة، 1966.
مقدسی، مطهربن طاهر،آفرینش و تاریخ، ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه، سوم، 1386ش.
ناجی، محمدرضا، تاریخ و تمدن اسلامی در قلمرو سامانیان، تهران: مجمع علمی تمدن، اول، 1378ش.
نامۀ تنسر به گشنسپ، تصحیح مجتبی مینوی، تهران: خوارزمی، دوم، 1354ش.
نحاس، احمدبن محمد، معانی القرآن، تحقیق محمدعلی صابونی، مملکة العربیة السعودیة: جامعة ام القری، اول، 1409.
نولدکه، تئودور، تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان، ترجمۀ عباس زریاب، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی  و مطالعات فرهنگی، سوم، 1388ش.
هدایت، صادق، ره‌آورد هند، برگردان هفت متن پهلوی به فارسی، تهران: کوله‌پشتی، اول، 1396ش.
یارشاطر، احسان، «حضور ایرانیان در جهان اسلام»، در حضور ایرانیان در جهان اسلام، ویراستۀ ریچارد هوانسیان و جورج صباغ، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران، اول، 1381ش.
یعقوبی، احمدبن اسحاق، تاریخ، بیروت: دار صادر، افست قم: مؤسسۀ نشر فرهنگ اهل‌بیت.
Boyce, Mary and Grente, Frantz,A History of Zoroastrianism III: Zoroastrianism under Macedonian and Roman Rule, Leiden, New York, Kobenhavn, Köln: Brill, 1991.
Boyce, Mary, “Middle Persian Literature”, in Handbouch der Orientalistik, IV, 2, 1 (Iranistic Literatur), Leiden & Köln, 1968.
Bulliet, Richard W., The Patricians of Nishapur, A Study in Medieval Islamic Social History, Cambridge & Massachusetts: Harvard university press, 1972.
Busse, Heribert, "The Revival of Persian Kingship under the Būyids", in Islamic Civilisation 950-1150: Papers on Islamic History. III, ed. D. S. Richards, Oxford:  University of Pennsylvania. Near East Center, 1973.
Crone, “Mawlā”, inEncyclopedia of Islam, new ed. Leiden: Brill, 1960-2002.
Ess, Van, Theology and Society in the Second and Third Centuries of the Hijra, AHistory of Religious Thought in Early Islam, trans. by John O̕Kane, Leiden&Boston: Brill, 2017.
Frangner, “Kātib. II: in Persia”, inEncyclopedia of Islam, new ed. Leiden: Brill, 1960-2002.
Goldziher, "The Influence of Parism on Islam", tr. G. K. Nariman, in Tiele, Cornelis P., (1912), The religion of the Iranian Peoples, Bombay: the Parsi publishing co., part 1,  p 163-186.
Shikand-Gumanik Vijar, Tthe Pazand-Sanskrit Text, ed. by Hoshang DasturJamasp-Asana andE. W. West, Bombay: Government central book depot, 1887;
Kister, M. J., “Al-ḤĪRA, some notes on its relations with Arabia”, in Arabica, Vol. 15, Issue 2, Leiden: Brill, 1968.
Philippe Gignoux, “Denkard”, inEncyclopedia Iranica, ed. Ehsan Yarshater, London: Routledge & Kegan Paul, 1985.
Sellheim and Sourdel, “Kātib. I: in the caliphate”, inEncyclopedia of Islam, new ed. Leiden: Brill, 1960-2002.
Shahbazi, A. S. “On the Xwadāy-Nāmag”, In Iranica Varia: Papers in Honor of Professor Ehsan Yarshater, Leiden: Brill, 1990.
Tafazzoli, Sasanian society, New York: Bibliotheca Persica Press, 2000.
Wilkinson, John C. “Arab-Persian land relationships in late Sasānid Oman”, In Proceedings of the Seminar for Arabian Studies, London 1973.
Idem, “The Julanda of Oman”, In Journal of Oman Studies, Ministry of Information and Culture, Muscat 1975, No. I.