The Treatises on Hisbah (ḥisba) In Islamic Civilization until the Fifteenth Century AD: Motivations and Components

Document Type : Review Article

Author

Assistant Professor., Department of History and Civilization of Islamic Nations, Azarbaijan Shahid Madani University

Abstract

After the nine century AD, following the flourishing of Islamic civilization and the need to establish law and order in the society, Hisbah was introduced and developed in Islamic society until the fifteenth century AD. The primary motivation in composing the treatises on this subject was preventing the society perversion by the idea of "enjoin good and forbid wrong" influenced by jurisprudential approach and local issues. In this paper, applying the descriptive-analytical method on textual, historical sources, we try to analyze the motivations and components of the Hisbah treatises in Islamic civilization. The prosperity of urbanization and the complexity of social relations motivated the religious government to transfer the experience in the jurisprudential approach on local issues via the Hisbah treatises.

Keywords


ابن اخوه، ضیاءالدین محمد بن احمد بن أبی زید قرشی، آیین شهرداری ترجمه معالم القربه فی احکام الحسبه، ترجمه جعفر شعار، چ دوم، تهران: بنگاه نشر و ترجمه کتاب، 1360.
ابن الدیبع، وجیه الدین عبدالرحمن بن علی شیبانی، کتاب بغیه الاربه فی معرفه أحکام الحسبه، تحقیق طلال بن جمیل الرفاعی، مکه: جامعه ام‌القری، 2002.
ابن بسام، محمد بن احمد، نهایه الرتبه فی طلب الحسبه در: کتاب السیاسه أو الاشاره فی تدبیر الاماره، تحقیق محمدحسن محمدحسن اسماعیل و احمد فرید المزیدی، بیروت: دارالکتب العلمیه، 2003.
ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، الأمر بالمعروف والنهی عن المنکر، تحقیق صلاح‌الدین المنجد، چ دوم، بیروت،: دار الکتاب الجدید، 1984.
ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، الحسبه فی الاسلام أو وظیفه الحکومه الاسلامیه، بیروت: دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
ابن جماعه، بدرالدین، تحریر الاحکام فی تدبیر اهل الاسلام، تحقیق فؤاد عبدالمنعم احمد، قطر: محاکم الشرعیه والشئون الدینیه بدوله قطر، 1985.
ابن جوزی، ابوالفرج، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: 1992.
ابن داود الحنبلی، عبدالرحمن، کنز الاکبر من الامر بالمعروف و النهی عن المنکر، تحقیق مصطفی عثمان حمیده، بی‌جا: دارالکتب العلمیه، 1996.
ابن عبدالرووف، احمد بن عبدالله، فی آداب الحسبه و المحتسب در: ثلاث رسائل اندلسیه فی آداب الحسبه و المحتسب، به کوشش ای لویی پروونسال، قاهره: مطبعه لمعهد العلمی الفرانسی لآثار الشرقیه، 1955.
ابن عبدون، محمد بن احمد، رساله ابن عبدون در: ثلاث رسائل اندلسیه فی آداب الحسبه و المحتسب، به کوشش ای لویی پروونسال، قاهره: مطبعه لمعهد العلمی الفرانسی لآثار الشرقیه، 1955.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ترجمه محمدرضا تجدد، تهران: اساطیر، 1381.
ابوزید، سهام مصطفی، الحسبه فی مصر الاسلامیه من الفتح العربی الی نهایت العصر المملوکی، بی‌جا: الهیئه المصریه العامه للکتاب، 1986.
ابی یعلی، محمد بن الحسین الفراء الحنبلی، الاحکام السلطانیه، تصحیح محمد حامد الفقی، بیروت: دارالکتب العلمیه، 2000.
الاطروش، الناصر للحق الحسن بن علی، الاحتساب، تحقیق عبدالکریم احمد جدبان، صعده: مکتبه التراث الاسلامی، 2002.
بادکوبه هزاوه، احمد، «حسبه در سرزمین‌های شرق اسلامی از آغاز تا سقوط بغداد»، رساله دوره دکتری دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، رشته تاریخ و تمدن اسلامی، 1376.
باقری بید هندی، ز، «کتاب‌شناسی حسبه»، حکومت اسلامی، ش 3، صص 128- 150، سال چهارم، 1378.
پاکتچی، احمد، «ابن اخوه»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 2، زیر نظر کاظم بجنوردی، تهران، بنیاد دایرة المعارف بزرگ اسلامی، صص 715-716، 1374.
الجرسیفی، عمر بن عثمان بن عباس، رساله عمر بن عثمان الجرسیفی در: ثلاث رسائل اندلسیه فی آداب الحسبه و المحتسب، به کوشش ای لویی پروونسال، قاهره: مطبعه لمعهد العلمی الفرانسی لآثار الشرقیه، 1955.
الجوبری، زین‌الدین عبدالرحیم بن عمر دمشقی، المختار فی کشف‌الاسرار و هتک الاستار، بی‌جا: مکتبه یوسف الیان سرکیس و اولاده، 1302 ق.
حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1992.
حسین، شنینه، عبدالحلیم د. بیشی محمد، الحسبه و المحتسب فی الاندلس من الفتح الاسلامی الی سقوط مدینه غرناطه، بی‌جا: السنه الجامعه، 2012.
الدمشقی‏، أبو الفضل جعفر بن علی، الإشارة إلی محاسن التجارة و عشوش المدلسین فیها، تصحیح محمود الأرناؤوط، بیروت: دار صادر، 2009.
رحیم لو، یوسف، «ابن عبدون»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 4، زیر نظر کاظم بجنوردی، تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، صص 206-207، 1370.
رفیعی، علی، «ابن جماعه»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 3، زیر نظر کاظم بجنوردی، تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، صص 245-250، 1374.
زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت: دارالعلم للملایین، ط الثامنه، 1989.
زریاب، عباس، «ابن تیمیه»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 3، زیر نظر کاظم بجنوردی، تهران: بنیاد دایرة المعارف بزرگ اسلامی، صص 171-193، 1374.
سجادی، صادق، «حسبت»، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 20، زیر نظر کاظم بجنوردی، تهران، بنیاد دایره المعارف بزرگ اسلامی، صص 488- 520، 1393.
السقطی، ابوعبدالله محمد بن ابی محمد، آداب الحسبه، به کوشش کولن ولیفی بروفنسال، پاریس: مطبعه ارنست لورو، 1931.
السنامی، عمر بن محمد بن عوض، نصاب الاحتساب، تحقیق مریزن سعید مریزن عسیری، مکه: مکتبه الطالب الجامعی، 1986.
الشیزری، عبدالرحمن بن عبدالله، نهایه الرتبه فی طلب الحسبه در: کتاب السیاسه أو الاشاره فی تدبیر الاماره، تحقیق محمدحسن محمدحسن اسماعیل و احمد فرید المزیدی، بیروت: دارالکتب العلمیه، 2003.
صرامی، سیف‌الله، حسبه یک نهاد حکومتی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1377.
غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم الدین، ترجمه مؤید الدین محمد خوارزمی، به‌کوشش حسین خدیوجم، چ هفتم، تهران: علمی و فرهنگی، 1390.
الفاسی، عبدالرحمن، خطه الحسبه، الدار البیضاء المغرب: دارالثقافه، 1984.
فرخی، یزدان و ناصری، سمانه، «پژوهشی درباره پیشه‌وران و تقلب‌های شغلی آن‌ها بر اساس معالم القربه فی احکام الحسبه»، مطالعات تاریخ اسلام، ش 26، صص 73- 106، پاییز 1396.
کاوسی، مینا و رضوی، ابوالفضل، «معرفی کتاب الاحتساب حسن اطروش» دومین کنگره بین‌المللی فرهنگ و اندیشه دینی، 1394.https://civilica.com/doc/548324/
کاوسی، مینا، «مآخذ شناسی نهاد حسبه در شرق جهان اسلام»، پایان‌نامه جهت دریافت درجه کارشناسی ارشد به راهنمایی ابوالفضل رضوی، تهران: دانشکده علوم‌انسانی دانشگاه خوارزمی.
الکتانی، محمد عبدالحی، نظام الحکومه النبویه، المسمی التراتیب الاداریه، تحقیق عبدلله الخالدی، چ دوم، بیروت: دارالارقم، بی‌تا.
لومبارد، موریس، جغرافیای تاریخی جهان اسلام در چهار قرن نخستین، ترجمه عبدالله ناصری طاهری و سمیه سادات طباطبایی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، 1390.
الماوردی، علی بن محمد بن حبیب، الرتبه فی طلب الحسبه، به کوشش احمد جابر بدران و علی جمعه، قاهره: دارالرساله، 2002.
الماوردی، علی بن محمد، الاحکام السلطانیه، تحقیق احمد جاد، قاهره: دارالحدیث، 2006.
مؤذن جامی، محمدهادی، «ابن دیبع»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج 3، زیر نظر کاظم بجنوردی، تهران، بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، صص 523- 525، 1374.
هلال السرحان، محیی، «ثلاثه مخطوطات فی الحسبه»، المورد، ش 3، صص 397-304، 1351. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/272797
یحیی بن عمر، کتاب احکام السوق، گردآوری ابوعبدالله بن شبل، به کوشش محمود علی مکی، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.