Comparative Study of the Texts on the Mihrabs of Iranian Grand Mosques (From the Abbasid to the End of the Qajar Period)

Document Type : Research/Original/Reqular Article

Authors

1 M.A. Department of in Handicrafts, Farabi International Campus, Art University, Tehran, Iran

2 Professor, Department of Faculty of Applied Arts, Art University, Tehran, Iran

Abstract

Inscriptions remaining from the beginning of the Islamic era across Iran hold high esteem, preserving the beliefs and thoughts of the people. Inscriptions placed on the mihrabs (prayer niches) of mosques are among the most important elements of these structures, and studying their content reveals some of these beliefs. This research was conducted with the aim of examining the mihrab texts from the Abbasid period to the end of the Qajar era. The question raised is: "What texts and themes do the inscriptions contain, and what changes did they undergo during the period under study?" To identify the mihrab inscriptions, after identifying the country's Grand Mosques, 21 mihrabs were selected as the basis for analysis and comparison. The research method is descriptive-comparative, and data collection was carried out through library studies and field visits. The results indicate that the content of the mihrabs is a blend of Qur'anic verses, hadiths, dhikr (remembrance of God), supplications, creedal phrases, and poetry. Despite the long time span between the creation of the works, the change in ruling dynasties, and based on the samples of verses and narrations, the frequency of use of Suras ĀliʿImrān, al-Isrā', Āyat al-Kursī, al-Jumuʻah, and al-Muʼminūn was observed to be relatively similar, suggesting the importance of their themes among Muslims. After the Saffarid period, hadiths related to the importance of prayer and the mosque, the hadith of the Ten Promised Paradise, and the hadith of Jābir appeared on the surfaces of the mihrabs. Mention of God's names and phrases exalting the Prophet and the Imams had the largest share in the mihrab writings. For the first time in the Safavid and Qajar periods, the inclusion of couplets and poems with themes mentioning the Imams and describing the mosque was observed.

Keywords

References

بلر، شیلا (1395). کتیبه شناسی: کتیبه‌های عربی در ایران، ترجمۀ دلارام‌ کاردار‌ طهران. چیدمان، 5(15)، 56-61.
بیرامی، ریحانه و فرخ‏فر، فرزانه (1396). مطالعه اجزای کالبدی کتیبه‏های کوفی مسجد جامع کرمان بر اساس کاربرد عناصر بصری. تاریخ و فرهنگ، 49(2)، 33-66.
پات، فریبا و صبایی، نفیسه (۱۳۹۸). تحولات مفهومی محراب با تاکید بر منابع قرن سوم و چهارم هجری. فصلنامه پژوهشنامه تاریخ اسلام، 9(34)، 73-87.
پرورش، مرضیه (۱۳۹۱). بررسی کتیبه‌های مسجد جامع نایین و کاربرد آن در طراحی فونت (رویکرد بینامتنی). پایان‌نامه کارشناسی ارشد. به راهنمایی حمید فرهمند بروجنی و مریم لاری. اصفهان:دانشگاه هنر اصفهان.
دلاوران، ابراهیم (۱۳۹۵). مطالعه زیباشناسی کتیبه های اسلامی شوشتر از قرن سوم هجری تا اواخر دوره قاجار (نمونه‌های موردی ۱. مسجد جامع شوشتر ۲.بقعه امامزاده عبدالله ۳. بقعه سید محمد گلابی). پایان‌نامه کارشناسی ارشد. به راهنمایی حمیدرضا قلیچ‌خانی. تهران: دانشگاه سوره، دانشکده هنر و معماری.
ذاکری، محمد‌حسین و معماریان، غلامحسین (1384). مسجد جامع نیریز. نشریه هنرهای زیبا، (24)، 63-71.
حیدری، آزاده (1392). صورت و محتوای تزیینات محراب در قرن 8 و 9 هجری در استان یزد. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. یزد: دانشگاه آزاد هنر و معماری یزد.
دهقانی، طیبه (۱۳۹۲). بررسی نقوش منبر مسجد جامع نایین و سوریان و مقایسه آن با نقوش محراب های‌گچبری قرن هشتم. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. به راهنمایی صمد سامانیان. تهران: دانشگاه هنر، دانشکده هنرهای کاربردی.
زنگنه اینانلو، زینب (1391). حفاظت و مرمت محراب چوبی مسجد جامع ابیانه. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. به راهنمایی احمد صالحی کاخکی. تهران: دانشگاه آزاد تهران، دانشکده هنر و معماری.
سجادی، علی (۱۳۷۲). سیر تحول محراب در معماری اسلامی ایران از آغاز تا حمله مغول. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. به راهنمایی سوسن بیانی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی.
سرمدی، سید مجتبی (۱۳۹۶). مطالعه تطبیقی کتیبه‌ها و نقوش تزیینی مساجد جامع و قرمز در ساوه از دوره صفوی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. به راهنمایی عبدالکریم عطارزاده و سلیمان سعیدآبادی سنبلی. تهران: دانشگاه سوره.
سودایی، بیتا و خانی، حسین (۱۳۹۸). آرایه های نمادین شیعی در مسجد جامع ورامین. نشریه علمی پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، 15(34)، 47-71.
شاطری، میترا (1392). مسجد جامع اصفهان تجلی‌گاه محراب‌های نهان و آشکار. فصلنامه علمی فنی هنری اثر، 34(61)، 67-90.
‏شیخی، علیرضا و خلوصی‌راد، زینب (۱۳۹۸). مطالعه کتیبه‌ها و آرایه‏های تزیینی مسجد جامع خوارزمشاهی گناباد. نشریه هنرهای زیبا، 24(3)، 77-88.
صالحی، سحر؛ خزایی، محمد و احمدپناه، سید ابوتراب (۱۴٠٠). تحلیل ساختار ویژگی های بصری کتیبه کوفی سوره‌ یس مسجد جامع شوشتر. فصلنامه علمی نگره، (58)، 5-19.
صحراگرد، مهدی (1387). تأثیر تحولات خوشنویسی بر کتیبه نگاری ابنیه (دوره ساسانی تا تیموری). پایان‌نامه کارشناسی ارشد. به راهنمایی علی‌اصغر شیرازی. تهران: دانشگاه شاهد، دانشکده هنر.
قرشی بنایی، علی‌اکبر (۱۴۱۲ق). قاموس قرآن. ج۲. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
گاردنر، هلن (1365). هنر در گذر زمان، به تجدیدنظر هورست دلاکروا. و ریچارد‌ج.تنسی، ترجمۀ محمد‌تقی فرامرزی. تهران: آگاه.
منزه، اعظم (۱۳۹1). بررسی ساختار گرافیکی خطوط و نقوش مسجد جامع کبیر نی ریز؛ طراحی کتیبه با توجه به کتیبه مسجد جامع نیریز و کتیبه‌های مشابه. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. به راهنمایی محمد خزائی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده هنر و معماری.
هنرفر، لطف‌الله (۱۳۵۰). گنجینه آثار تاریخی اصفهان. آثار باستانی و الواح و کتیبه های تاریخی در استان اصفهان. اصفهان: ثقفی.
شبکه اطلاع‌رسانی دانا: Https://dana.ir/262308
 
Tabbaa, Y. (2002). The Transformation of Islamic Art During the Sunni Revival. London . Neyork: Published by I.B. Tauris & Coltd.
 
 
 
Iranian Journal for the History of Islamic Civilization
Volume 58, Issue 1
(Spring & Summer 2025)
November 2025
Pages 218-246

Files

History

  • Receive Date: 23 February 2025
  • Revise Date: 12 June 2025
  • Accept Date: 03 September 2025

Share

How to cite

Statistics