زمینه‌های شکل‌گیری تاریخ‌نگاری فارسیِ دورة سلجوقیان آناتولی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، گروه تاریخ، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

تشکیل حکومت سلجوقیان آناتولی در اواخر قرن پنجم هجری، نقطه‌عطفی در تاریخ آناتولی به‌حساب می‌آید. هم‌زمان با تشکیل این دولت، امواج مهاجرتی از ایران به‌آناتولی نیز شکل گرفت که جمعی از علما و دیوانیان ایرانی را نیز همراه خود به‌آناتولی برد. حضور این دسته از ایرانیان که بیشترشان در مناصب اداری و دیوانی مشغول به‌کار شدند، در کنار آنکه موجب گسترش زبان و ادب فارسی در آناتولی می‌شد، شکل‌گیری و گسترش تاریخ‌نگاری فارسی در آنجا را نیز در پی‌داشت. این امواج مهاجرتی با هجوم مغولان، شدت بیشتری یافتند و با انقراض خلافت عباسی به‌اوج خود رسیدند. مهاجران ایرانی که در دستگاه سلجوقیان آناتولی به‌مناصب دیوانی اشتغال داشتند با بهره‌گیری از عوامل گوناگونی، از جمله علاقة مغولان به‌تاریخ‌نگاری، نیاز سلجوقیان آناتولی به‌زنده نگاه‌داشتن خاطرة دوران شکوه و عظمت خویش، همچنین برای پُرکردن خلاء رهبر معنوی جهان اسلام، یعنی خلافت عباسی به‌نگارش آثار تاریخ‌نگارانه‌ای دست زدند که بیش از هرچیز نمایندة رویکرد ایرانی در تاریخ‌نگاری بود. پژوهش حاضر، بر‌اساس این مدعا شکل‌ گرفته است که بین مهاجرت دیوانیان ایرانی به‌قلمرو سلجوقیان آناتولی و شکل‌گیری سنت تاریخ‌نگاری فارسی در قلمرو آنها رابطه‌ای مستقیم وجود دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Foundations of Persian Historiography during the Anatolian Seljuk Period

نویسنده [English]

  • nasrin mohammadi
PhD Candidate in Islamic History, Department of History, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]

The rise of the Seljuks of Rūm in Anatolia during the late 5th/11th century represents a pivotal moment in the region’s historical trajectory. This political development was accompanied by successive waves of Iranian migration, particularly of scholars and bureaucrats who entered the Seljuk administrative apparatus. The presence of these Iranian elites played a crucial role in the diffusion of Persian language and literary culture throughout Anatolia, while also catalyzing the emergence of a distinctly Persianate historiographical tradition within the territories of the Seljuks of Rūm. This phenomenon intensified during the Mongol invasions and reached its zenith following the fall of the ʿAbbāsid caliphate in 656/1258. Iranian functionaries, operating within the Seljuk state structure, utilized several factors-including Mongol patronage of historical writing, the Seljuks’ ambition to immortalize their imperial legacy, and the symbolic vacuum left by the demise of the caliphate-to produce historical texts that conveyed a characteristically Iranian narrative framework. This study contends that the institutional presence and intellectual activity of Iranian bureaucrats were directly responsible for establishing the foundations of Persian historiography in Anatolia under Seljuk rule.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Seljuks of Rūm
  • Persian Historiography
  • Ilkhanid Influence
  • Iranian Bureaucracy
  • Migration
  • Mongol Patronage

مراجع

آقسرایی، محمود بن محمد (1943 م.). مسامره الاخبار و مسایره الاخیار. به‌سعی و تصحیح و حواشی عثمان توران. آنکارا: چاپ‌خانة انجمن تاریخ ترک.
ابن بی‌بی، الحسین بن محمد بن علی الجعفری الرغدی (1957). الاوامرالعلائیه فی الامورالعلائیه. 1 جلد. به‌تصحیح و اهتمام نجاتی لوغال و عدنان صادق ارزی. آنکارا: چاپ‌خانة انجمن تاریخ ترک.
اخبار سلاجقة آناتولی (1350). به‌اهتمام محمدجواد مشکور. تهران: انتشارات کتاب‌فروشی.
اذکایی، پرویز (1373). تاریخ‌نگاران ایران. تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار.
ارطغرل، علی (1391). تاریخ‌نویسی در آناتولی پیش از عثمانی: در تاریخ‌نگاری و مورخان عثمانی. ترجمه و تدوین نصرالله صالحی. تهران: پژوهشکدة تاریخ اسلام.
اقبال آشتیانی، عباس (1365). تاریخ مغول. تهران: انتشارات امیرکبیر.
اقبال آشتیانی، عباس (1389). تاریخ مفصل ایران (تاریخ مغول). چاپ دوم. تهران: انتشارات نگاه.
افلاکی عارفی، شمس‌الدین احمد (1396). مناقب العارفین. تهران: انتشارات دوستان.
براون، ادوارد (1339). تاریخ ادبی ایران (از سعدی تا جامی). 3 جلد. ترجمه و حواشی علی‌اصغر حکمت. تهران: چاپ‌خانة دانشگاه.
بازورث، کلیفوردادموند (1390). سلجوقیان. مترجم: یعقوب آژند. تهران: انتشارات مولی.
بیهقی، خواجه ابوالفضل محمد بن حسین (1380). تاریخ بیهقی. 1 جلد. مقدمة توضیحات تعلیقات و فهارس منوچهر دانش‌پژوه بر اساس نسخة «فیاض» و نسخة «پیشاوری» و نسخة «غنی_فیاض». تهران: انتشارات هیرمند.
تاریخ آل سلجوق در آناطولی (1375). مقدمه، تصحیح و تعلیقات نادره جلالی،. بی‌نا. تهران.
جرفادقانی، ابوالشرف ناصح بن ظفر (1345). ترجمة تاریخ یمینی (به انضمام خاتمه یمینی یا حوادث ایام). به‌اهتمام جعفر شعار. تهران: انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
جوینی، عطاملک بن محمد (1387). تاریخ جهانگشای. به‌تصحیح عبدالوهاب قزوینی. 1 و 3 جلد. تهران: انتشارات هرمس.
دیانت، علی‌اکبر (1369). (ابن بی‌بی) در (دائره المعارف بزرگ اسلامی). زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. 3 جلد. تهران: انتشارات دائره المعارف بزرگ اسلامی.
رازی، نجم الدین ابوبکر عبدالله بن محمد بن شاهاور بن انوشروان (1382). مرصادالعباد. به‌اهتمام محمدامین ریاحی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
راوندی، محمد بن علی بن سلیمان (1386). راحه الصدور و آیه السرور در تاریخ آل سلجوق. به‌سعی و تصحیح محمد اقبال، با مقدمة بدیع الزمان فروزانفر و مجتبی مینویی. تهران: انتشارات اساطیر.
ریاحی، محمدامین (1390). زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی. تهران: انتشارات اطلاعات.
ربانی، زهرا (1391). فرهنگ ایرانی در قلمرو سلجوقیان آناتولی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
رحمتی، محسن (1398). خواجه نظام الملک و گسترش زبان فارسی در آناتولی. مجلة مطالعات ایرانی. 18 (35)، 102-120.
صفا، ذبیح الله (1352). تاریخ ادبیات در ایران (از اوایل قرن هفتم تا پایان قرن هشتم هجری). جلد 3. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
صفا، ذبیح الله (1373). تاریخ ادبیات در ایران (از اوایل قرن هفتم تا پایان هشتم). 3 جلد. تهران: انتشارات فردوس.
مرتضوی، منوچهر (1391). مسائل عصر ایلخانان. با نظارت و تنظیم محمدعلی پرغو. تهران: انتشارات دانشگاه تبریز.
مستوفی، حمدالله (1328). تاریخ گزیده. 1 جلد. به‌سعی و اهتمام ادوارد براون. بی‌نا. لندن.
میثمی، جولی اسکات (1391). تاریخ‌نگاری فارسی (سامانیان، غزنویان، سلجوقیان). ترجمة محمد دهقانی. تهران: نشر ماهی.
میرخواند، میر محمد بن سیدبرهان‌الدین خاوندشاه (1338). تاریخ روضة الصفا فی سیرة الانبیاء و الملوک و الخلفا. 4 و 5 جلد، به‌سعی و اهتمام نصرالله صبوحی. تهران: انتشارات کتاب‌خانة خیام.
مفتاح، الهامه و وهاب، ولی (1374). نگاهی به‌روند نفوذ و گسترش زبان و ادب فارسی در ترکیه. تهران: شورای گسترش زبان و ادب فارسی.
نیشابوری، ظهیرالدین (1332). سلجوقنامه (با ذیل سلجوقنامه ابو حامد محمد بن ابراهیم). به‌کوشش میرزا اسماعیل‌خان افشار. تهران: انتشارات گلاله خاور.
ترکمنی، آذر و جنگجو قولنجی، شهناز (1393). بررسی تطبیقی تاریخ نگری و تاریخ‌نگاری نیشابوری و راوندی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 5 (1).
صدری نیا، باقر (1390). بررسی عوامل و ابعاد مهاجرت ایرانیان به آسیای صغیر در قرن هفتم. نشریة علمی_پژوهشی تاریخ‌نامة بعد از اسلام، 1 (2)، 43-69.
صدقی، ناصر (1393). تاریخ‌نگاری در ایران عصر سلجوقی. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
صدقی، ناصر (1389). تاریخ‌نگاری ایران عصر سلجوقی و مسئلة دگرگونی‌های سیاسی. تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری، دو فصلنامة علمی_پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا86 (6)، 81- 106.
صدقی، ناصر (1390). تأملی در وضعیت پژوهش‌های سلجوقی در ایران. کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، (196)، 2-11.
یازیجی، تحسین (1371). پارسی نویسان آسیای صغیر. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
Akdag, Mustafa, (1974), Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, İstanbul: Yapı Kredi yayınları.
Ateş, Ahmed, (1945), Hicri VI-VIII. (XII.-XIV.) Asırlarda Anadoluda Farsça Eserler, Türkıyat Mecmuası Dergisi, 8.94– 135.
Anooshahr, Ali, (2009) The Ghazi Sultans and the Frontiers of Islam: A Comparative Study of the Late Medieval and Early Modern Periods. London and New York: Routledge.
Claude Cahen, (1962), “The Historiography of the Seljuqid Period,« in Bernard Lewis and Peter M. Holt, eds., Historians of the Middle East.
Hillenbrand, Carole. (2011) “Aspects of the Court of the Great Seljuqs.« In The Seljuqs: Politics, Society, and Culture, edited by Christian Lange and Songul Mecit, 22–38. Edinburgh: Edinburgh University Press.
MuslimSources. (Gary. L, Çev.) Salt Lake City: University of Utah Press.
Kafadar, Camal, (2010), İki Cihan Aresinde: Osmanlı Devletinin Kuruluşu, (Ceren. Ç, Çev). Ankara: Birleşik Yayınevi.
Mecit,Songül, (2011),The Seljuqs:Politics, Society and Culture, Edinburgh: University Press.
Mecit,Songül, (2014),The Rum Seljuqs:Evolution of a Dynasty, New York.
Melville,Charles, (2001)"From Adam to Abaqa: Qadi Baidawi’s Rearrangement of History,« Studia lranica 30(1), p. 77.
Melville, Charles. (2009) “Anatolia under the Mongols.» In The Cambridge History of Turkey, vol. I, Byzantium to Turkey, 1071–1453, edited by Kate Fleet, 51–101. Cambridge: Cambridge University Press.
Özgüdenli, O, G. (2013). “XII-XIV. Yüzyıllarda Anadolu‟da Tarih Yazıcılığı” Prof. Dr. Erdoğan Merçil'e Armağan, (ed..M. Kesik, C. Piyadeoğlu, A. Usta ve E. Uyumaz). Ġstanbul: Bilge Kültür Yayınları.
Özgüdenli,O,G. (2011), “Tarih: Osmanlılar'dan Önce Anadolu”, DİA, XL, s. 36.
Turan, Osman, (2008), Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, Ankara: Ötüken.
Woods, John E. (1999), the Aqquyunlu. Clan, Confederation, Empire.Salt Lake City: University of Utah Press.
Woods, John E. (2006), History and Historiography of Post-Mongol Central Asia and the Middle East, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
Yıldız, Sara Nur (2006), Mongol Rule in Thirteenth-Century Seljuk Anatolia: The Politics of Conquest and History Writing, 1243-1282, Department of Near Eastern Languages and Civilizations, Chicago.
Yıldız, Sara Nur Anda. C. S. Peacock, (2013), the Seljuks of Anatolia, I. B. Tauris.
Yıldırım, Rıza, (2001) Dervishes in Early Ottoman Society and Politics: a Study of Vilayetnames as a Source for History, University of Bilkent. Ankara.
 
پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی
دوره 57، شماره 2
بهمن 1403
صفحه 22-46

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 26 مرداد 1403
  • تاریخ بازنگری: 03 آذر 1403
  • تاریخ پذیرش: 28 آذر 1403

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار