قاهرة فاطمی: از شهری سلطنتی تا مرکزی تمدنی برای جهان اسلام

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

چکیده

شهر قاهره که به‌عنوان مرکزی سیاسی و اداری برای دولت فاطمی در 358 هجری بنا نهاده شد، هم به‌عنوان یک شهر مهم در تاریخ مصر و شمال آفریقا و هم به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز فرهنگی و تمدنی دورۀ اسلامی در بین شهرهای اسلامی اهمیت شایانی دارد. شهر قاهره را باید نماد تمدنی برای دورۀ فاطمیان به‌شمار آورد که از منظر تاریخ شهری، نقطۀ عطف مهمی در تاریخ مصرِ دوران اسلامی محسوب می‌شود. در این میان، تحولات تاریخی قاهره، از شهری نوتأسیس و مختص سکونت خاندان حاکمه، دولتمردان و سپاهیان فاطمی تا شهری پررونق از نظر اجتماعی و تجاری و پرشکوه در همین دورة فاطمیان در خورِ توجه است. بررسی تاریخی‌ متکی بر تحولات شهری قاهره، می‌تواند بازتاب‌دهندۀ سرگذشت کلی مراکز تمدنی در جهان اسلام پیشامدرن نیز باشد. بنابر یافته‌های این پژوهش، تاریخ قاهرۀ فاطمی را می‌توان در دو دورۀ متفاوت، دوران رشد و شکوفایی نخستین و دوران رشد و توسعۀ متأخر تقسیم کرد. مکان‌یابی مناسب و مطلوب و اهتمام فاطمیان به‌توسعة قاهرۀ فاطمیِ نخستین، با بنیان‌نهادن بناها و نهادهای مورد نیاز زندگی شهری و الزامات یک شهر، آن را به یکی از مراکز مهم تمدنی جهان اسلام آن روزگاران مبدل کرد. همچنین، باوجود کاستی‌یافتن قدرت سیاسی حاکمان فاطمی به‌سبب برخورداری از بنیان‌های مطلوب شهری و تمدنیِ دوران متأخر نیز، توسعة قاهره از سوی وزیران صاحب قدرت و مکنت فاطمی ادامه یافت تا جایی‌که قاهرة فاطمی متأخر، نه‌تنها مرکزیت تمدنی خود را حفظ نمود، بلکه ارتقاء هم داد. این ویژگی‌های منحصر به‌فرد قاهرة فاطمی در بین شهرهای مصر و شمال آفریقا، زمینة استمرار جایگاه آن در ادوار پسافاطمی را فراهم آورد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Fāṭimid Cairo: From a Royal City to a Civilizational Center of the Islamic World

نویسنده [English]

  • Zeinab Fazli
Assistant professor at the Department of History of Islamic Culture and Civilization, Faculty of Theology and Islamic Studies, Alzahra University,Tehran, Iran
چکیده [English]

Founded in 358 AH as the political and administrative capital of the Fāṭimid state, the city of al-Qāhira (Cairo) holds a prominent position both in the historical trajectory of Egypt and North Africa, and as one of the foremost cultural and civilizational hubs of the Islamic era. The transformation of Cairo—from a newly established city designated for the ruling Fāṭimid family, statesmen, and military elite, into a dynamic urban center characterized by social and commercial vibrancy—stands out during the Fāṭimid period. Based on the findings of this study, the history of Fāṭimid Cairo can be divided into two distinct phases: an early stage of growth and prosperity, followed by a later phase of expansion and enhancement. The favorable geographical positioning of the city, combined with the Fāṭimids’ dedication to establishing essential urban infrastructure and institutions, enabled it to evolve into a major civilizational center within the Islamic world. Even after the political power of the Fāṭimid rulers began to wane, the enduring urban and civilizational foundations enabled continued development under capable and influential viziers. As a result, late Fāṭimid Cairo not only retained but amplified its status as a civilizational nucleus. These unique features solidified Cairo’s lasting prominence among the cities of Egypt and North Africa, laying the groundwork for its continued significance in the post-Fāṭimid eras.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic Civilization
  • Muslim Urbanism
  • Fāṭimid Civilization
  • Fāṭimid Cairo
  • Islamic Cities

مراجع

ابن‌أیاس، محمد بن ابراهیم (1395). بدائع‌الزّهور فی وقائع الدّهُور. تحقیق محمد مصطفی. فیسبادن: دارالنشر فرانز شتاینز.
ابن‌تَغْری‌بِرْدی، یوسف (1413). النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة. الجزء الرابع. تحقیق محمد حسین شمس‌الدین. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن‌حماد، ابوعبدالله محمد بن علی (1246). اخبار ملوک بنی عبید و سیرتهم. الجزائر: مطبعة جول کربونل.
ابن‌دقماق، صارم‌الدین ابراهیم [بی‌تا]. الأنتصار لواسطة عقدالأمصار. بیروت: منشورات المکتب التجاری للطباعة و التوزیع و النشر.
ابن‌زولاق، حسن بن ابراهیم (1420). فضائل مصر و اخبارها و خواصها. تحقیق محمد علی عمر. القاهرة: مکتبة خانجی.
ابن‌عبدالظاهر (1416). الروضة البهیة الزاهرة فی الخطط المعزیة القاهرة. حقّقه و قدّمَ له و علَّقَ عَلَیه أیمن فؤاد سید. القاهرة: مکتبة الدار العربیة للکتاب.
ابن‌میسر، محمد بن علی (1919). أخبار مصر. وقد اعتنی بتصحیحه هنری مارسیه. القاهرة: مطبعة المعهد العلمی الفرنسی.
امین، آرمین‌دخت و دیگران (1396). تفاوت‌های زیست‌محیطی و ساختار شهری فسطاط و قاهره. مطالعات تاریخ اسلام. (34).
البروای، راشد (1948). حالة مصر الاقتصادیه فی عهد الفاطمیین. القاهره: مکتبة النهضة المصریة.
بلوم، جاناتان و بلر، شیلا (1397). معماری روزگار فاطمیان و معاصرانشان در یمن، شام، جزیره، سواد. مجموعۀ هنر در تمدن اسلامی: معماری. تهران: سمت.
پلانهول، ژاویه(1390). مبانی جغرافیایی تاریخ اسلام. ترجمه عبدالله ناصری طاهری. تهران: پژوهشکدة تاریخ اسلام.
جومار (1408). وصف مدینة القاهرة و قلعة الجبل. ترجمة ایمن فواد سید. القاهرة: الناشر مکتبةالخانجی بالقاهرة.
رایس، دیویدتالبوت (1381). هنر اسلامی. ترجمة ماه‌ملک بهار. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
الرّفاعی، انور (1377). تاریخ هنر در سرزمینهای اسلامی. ترجمة عبدالرحیم قنوات. مشهد: جهاد دانشگاهی.
ریمون، اندریة (1994). القاهرة تاریخ حاضرة. ترجمة لطیف فرج. القاهرة: دارالفکر للدراسات والنشر والتوزیع.
زکی، عبدالرحمن (1392). القاهرة. مصر: دارالمستقبل.
سید، ایمن فواد (2007). الدولة الفاطمیة فی مصر تفسیر جدید. القاهرة: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
سید، ایمن فواد (2015). القاهرة خططها و تطورها العمرانی. القاهره: الهئیة المصریة العامة للکتاب.
سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن (1967). حسن‌المحاضرة فی تاریخ مصر و القاهرة. تحقیق محمد ابوالفضل أبراهیم. [بی‌جا]: دارأحیاء الکتب العربیة.
فرِوِری، جی (1378). هنر و معماری، تاریخ اسلام کمبریج. ترجمة تیمور قادری. تهران: انتشارات مهتاب.
فضلی، زینب (1402). ارزیابی کارنامه فاطمیان در عرصۀ شهرسازی مغرب. تاریخ اسلام و ایران. 58 (148). 97-125.
القلقشندی، أحمد (1332). صُبح الأعشی. الجزء الثالث. القاهرة: دار الکتب الخدیویه.
کونل، ارنست (1384). هنر اسلامی. ترجمة هوشنگ طاهری. تهران: انتشارات توس.
گرابار، اُلگ (1390). شهر در جهان اسلام. ترجمة مهرداد وحدتی. تهران: نشر بصیرت.
لیون‌الإفریقی، حسن بن محمد الوزان الفاسی (1983). وصف إفریقیا. ترجمة محمد حجمی و محمد الأخضر. بیروت: دارالغرب الأسلامی.
مبارک پاشا، علی (1306). الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة و مدنها و بلادها القدیمیة و الشهیرة. بولاق: مطبعة الکبری الامیریة.
محمدپور، محمد و دیگران (1399). سیر تحول شهرسازی در مصر از ورود اسلام تا پایان فاطمیان. تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران و اسلام، (2)، 117-138.
مُسَبِّحی، محمد بن عبیدالله (1980). أخبار مصر فی سنتین(414-415ه‍). تحقیق ولیم چ. میلورد. القاهرة: الهیئة المصریة العامة للکتاب. 
المقریزی، تقی‌الدین (1995). المواعظ والاعتبار فی ذکر الخطط والاثار. حققها ایمن فواد سید. لندن: موسسه الفرقان للتراث الاسلامی.
المقریزی، تقی‌الدین (1416). اتعاظ الحنفاء باخبارالائمة الفاطمیین الخلفاء. تحقیق جمال‌الدین الشیّال. القاهرة: المجلس الأعلی للشئون الاسلامیة.
مهری کرکوکی، محمد (1332). رحلة مصر و السودان. القجالة مصر: مطبعة الهلال.
ناصر خسرو (1387).  سفرنامه. به‌‌کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: انتشارات زوّار.
Abu-lughod. Janet L. (1971). Cairo 1001 Years of the City Victorious. New Jersy: Princeton University press.
AlSayyad. Nezar (2013). Cairo Histories a City. Cambridge, Massachusetts: The Belknap Press of Harvard University Press.
Idem (1987). “Space in an Islamic City: Some urban design patterns”. Journal of Architecture and Planning Research. vol. 4, no. 2. pp. 108–119.
Idem (1999). “Virtual Cairo: An Urban Historian’s View of Computer Simulation”. Leonardo. vol. 32. no. 2. pp. 93–100.
Idem (2011). Cairo histories of a city. Cambridge: Harvard University press.
Behrens-Abouseif. Doris (1989). Islamic Architecture in Cairo. Leiden: Brill.
Creswell. K. A. C. (1933). “The Foundation of Cairo”, Bulletin of the Faculty of Arts, University OF Egypt. Vol. I, part 2. pp. 258-281.
Hakim. Besim Selim (2008). Arabic-Islamic Cities. London and New York: Routledge.
Kay. H. C. (1882). “Al Kāhirah and Its Gates”. Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland. vol. 14. no. 3, pp. 229–45.
Rogers. J.M. (1997), “al- Ḳāhira”, Encyclopaedia of Islam New Edition (EI2), vol. iv. Leiden: Brill.
Russell. Dorothea (1964). “Are There Any Remains of the Fātimid Palaces of Cairo?”. Journal of the American Research Center in Egypt. vol. 3, pp. 115–21.
Williams. Caroline (2002). Islamic Monuments in Cairo. Cairo: The American University press in Cairo Press. 2002.
 
پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی
دوره 57، شماره 2
بهمن 1403
صفحه 231-258

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 20 دی 1403
  • تاریخ بازنگری: 06 بهمن 1403
  • تاریخ پذیرش: 10 اسفند 1403

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار