موضع جاحظ نسبت به امام علی(ع)

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

2 دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران،

3 دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

4 استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران،

چکیده

پرداختن به آثار اهل سنت و تلاش برای ترسیم سیمای امام علی (ع) در آثارشان می‌تواند ما را به‌نگاه نخبگان آنها نسبت به‌حضرت علی (ع) رهنمون شود. یکی از کسانی که دیدگاه‌های ضد و نقیضی از او دربارة امیرمؤمنان (ع) نقل شده، جاحظ معتزلی است که فعالیت‌های علمی‌اش در بصره و بغداد بسیار پردامنه بود. با وجود این، تاکنون موضع او نسبت به امیرمؤمنان (ع) با وجود غنای آثارش کمتر محل توجه پژوهشگران بوده است. این پژوهش در پی آن است با بررسی آثار جاحظ، که حاوی اطلاعاتی از امیرالمؤمنین (ع) است، موضع وی را نسبت به امام اول شیعیان بازگو کند. نویسندگان قدیم و جدید از تناقض موجود میان طرفداری جاحظ از امام علی (ع) و در عین حال دشمنی او با امام سخن گفته، علت آن را فرصت‌طلبی جاحظ دانسته‌اند. مسئلة پژوهش حاضر این است که با فرض وجود مواضع متناقض از سوی جاحظ دربارة امیرالمؤمنین (ع)، علت آن چیست؟ یافته‌های پژوهش حاضر نشان داده است که برخلاف تصور، نویسندگان این پژوهش معتقدند جاحظ، ادیبی فرقه‌نگارِ بی‌طرف است که برخلاف سایر کتب ملل و نحل توانسته است دیدگاه‌های فرق مختلف را نسبت به امام علی (ع) بی‌کم و کاست بازتاب دهد. از همین‌رو، گاه در قامت یک مدافع امام ظاهر شود و باتوجه به‌توانایی‌های زبانی و علمی خود که محصول پیوند با فرقة معتزله بوده است به‌نیکی از امام دفاع کند و انتقادهای گزنده‌ای را نسبت به‌مخالفان امام ابراز کند و از سوی دیگر در العثمانیه، به‌ویژه انتقادهای دشمنان امام را نسبت به ایشان منعکس کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

ʿAlī b. Abī Ṭālib in the Works of al-Jāḥiẓ

نویسندگان [English]

  • homa mohebalian 1
  • shahrbanoo delbari 2
  • Ardeshir Asad Beigi 3
  • mostafa gohari 4
1 PhD student, Department of History and Civilization of Islamic Nations, Faculty of Theology Islamic Azad University, Mashhad Branch, Mashhad, Iran
2 Associate Professor, Department of History and Civilization of Islamic Nations, Faculty of Theology, Islamic Azad University, Mashhad Branch, Mashhad, Iran
3 Associate Professor, Department of History and Civilization of Islamic Nations, Faculty of Theology, Islamic Azad University, Mashhad Branch, Mashhad, Iran
4 Assistant Professor, Department of History and Civilization of Islamic Nations, Faculty of Theology, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
چکیده [English]

Examining the works of authors to delineate the portrayal of Imām ʿAlī  offers insights into the perspectives of their intellectual elite towards him. Al-Jāḥiẓ al-Muʿtazilī, a prolific scholar active in Baṣra and Baghdād, is one such figure whose writings present seemingly contradictory views regarding him. Despite the richness of his literary output, his stance on ʿAlī b. Abī Ṭālib has received limited scholarly attention. This article aims to ascertain al-Jāḥiẓ's position concerning the first Imām of the Shīʿa by analyzing his complete works that contain information about him. The study of al-Jāḥiẓ's writings reveals a significant tension between his apparent support for ʿAlī b. Abī Ṭālib and expressions of animosity towards him. The central question of this research is to determine the underlying reasons for these contradictory positions held by al-Jāḥiẓ. The findings suggest that al-Jāḥiẓ, leveraging his scholarly and literary prowess, effectively reflected the diverse perspectives of various sects towardsʿAlī b. Abī Ṭālib as an ostensibly impartial milal wa niḥal writer. Simultaneously, he emerges as a staunch defender of the him in numerous treatises, skillfully employing his intellectual and scientific capabilities, shaped by his association with the Muʿtazila, to advocate for the ʿAlī b. Abī Ṭālib and articulate sharp criticisms against his adversaries.

کلیدواژه‌ها [English]

  • al-Jāḥiẓ
  • ʿAlī b. Abī Ṭālib
  • Muʿāwiya
  • kutub al-milal wa al-niḥal

مراجع

قرآن کریم.
ابن ابی‌الحدید، عبدالحمیدبن هبةالله (1378ق/1959م). شرح نهج البلاغه. بی‌جا: دار احیاء الکتب العربیه.
ابن تیمیه، احمدبن عبدالحلیم (1406ق/ 1986م). منهاج السنة النبویة فی نقض کلام الشیعة القدریة. به‌کوشش محمد رشاد سالم. ریاض: جامعة الامام محمدبن سعود الاسلامیة.
ابن حجر هیتمی، احمد بن محمد (1417ق). الصواعق المحرقه علی اهل الرفض و الضلالة و الزندقه. لبنان: الرساله.
ابنخلّکان، ابوالعباس شمس‌الدین احمد بن محمد (1994م). وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان. به‌کوشش احسان عباس. بیروت: دار صادر.
ابن سعد، محمد بن سعد الهاشمی البصری (1417ق). الطبقات الکبری. به‌کوشش ریاض عبدالله عبدالهادی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ابن طاووس، احمد بن موسی (1434ق/ 2013م). بناء المقالة الفاطمیة فی نقض الرسالة العثمانیة. به‌کوشش سید علی العدنانی. بیروت: مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث.
ابن قتیبه، ابومحمد عبدالله بن مسلم (1412ق). الاختلاف فی اللفظ و الرد علی الجهمیّه. بی‌جا: دار الرایه.
ابن قتیبه، ابومحمد عبدالله بن مسلم (1418ق). عیون الاخبار. بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین (1415ق/ 1994م). الاغانی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ابویعلی، محمد بن حسین ابن الفراء (1421ق/ 2000م). الاحکام السلطانیة للفراء. به‌کوشش محمد حامد الفقهی. بیروت: دارالکتب العلمیه.
احمد بن حنبل (1983م). فضائل الصحابه. بیروت: مؤسسة الرساله.
اسکافی، ابوجعفر محمد بن عبدالله (1411ق/ 1991م). نقض العثمانیه یا مناقضات ابی‌جعفر الاسکافی لبعض ما اورده الجاحظ فی العثمانیه من شرح نهج البلاغه لابن ابی‌الحدید. بی‌جا: دارالجیل.
بلاذری، احمد بن یحیی (1997م). انساب الاشراف. به‌کوشش محمود الفردوس العظم. دمشق: دار‌الیقظه العربیه.
بهرامیان، علی (1388ش). جاحظ: آثار. دایرة المعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
تفضلی، عباسعلی و هانیه بیک (1388ش). استلحاق زیاد به ابوسفیان؛ انگیزه‌ها و پیامدها. تاریخ و تمدن اسلامی. 5 (9). 3- 28.
ثقفی کوفی، ابواسحاق (1353ش). الغارات. تهران: انجمن آثار ملی.
جاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر (1411ق/ 1991م). العثمانیه. بی‌جا: دارالجیل.
جاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر (1423ق). البیان و التبیین. بیروت: دار و مکتبة الهلال.
جاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر (بی‌تا). مأة کلمه. به‌کوشش محمدرضا حسینی جلالی. بی‌جا: بی‌نا.
جاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر (2002م). من کتاب استحقاق الامامة. بیروت: دار و مکتبة الهلال.
جاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر (1350ق). من دفائن رسائل الجاحظ، رسالة فی اثبات امامة امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب للجاحظ. به‌کوشش مصطفی جواد. لغة العرب. السنة التاسعة. الجزء 7. 497- 501.
جاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر (2002م). رسالة فی النابتة الی ابی‌الولید محمدبن احمد بن ابی‌دؤاد. رسائل الجاحظ. به‌کوشش عبدالسلام محمد هارون. القاهره: مکتبة الخانجی. 1384ق/ 1964م.
جاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر (2002م). رسالة عمرو بن بحر الجاحظ فی الحکمین و تصویب امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب فی فعله. الرسائل السیاسیة. بیروت: دار و مکتبة الهلال.
جاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر (1424ق). الحیوان. بیروت: دار‌الکتب العلمیه.
جاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر (2002م). رسالة فضل هاشم علی عبدشمس. الرسائل السیاسیة. بیروت: دار و مکتبة الهلال.
جاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر (1983م). رسالة فی علی بن ابی‌طالب و آله من بنی‌هاشم. مجموع رسائل الجاحظ. بیروت: دار النهضة العربیة.
جاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر (بی‌تا). فی بیان مذاهب الشیعة. مجموعة رسائل الجاحظ. قاهره: مطبعة التقدم.
جعفریان، رسول (1401). از نابته/ ناصبه تا حشویه بر اساس گزارش‌ها و تحلیل‌های تاریخی ابوعمرو جاحظ. آینة پژوهش، سال 33، 1(پیاپی 193)، 27- 49.
حسینی جلالی، محمدرضا (1391ش). نکاتی درباره مأة کلمه جاحظ. امامت پژوهی، 8، 317- 320.
خطیب بغدادی، ابوبکر احمد بن علی (1422ق/ 2002م). تاریخ بغداد. به‌کوشش بشار عوّاد معروف. بیروت: دارالغرب الاسلامی.
خوارزمی، مؤفق بن احمدبن محمد مکی حنفی (بی‌تا). المناقب. به‌کوشش شیخ مالک محمودی. قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین.
سزگین، فؤاد (1380ش). تاریخ نگارش‌های عربی. ترجمة مؤسسة نشر فهرستگان. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.
سید رضی (1377ش). نهج البلاغه. ترجمة عبدالمحمد آیتی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
ضبّی، عباس بن بکّار (1403ق/ 1983م). اخبار الوافدات من النساء علی معاویة بن ابی‌سفیان. به‌کوشش سکینه الشهابی. بیروت: مؤسسة الرسالة.
طبری، محمدبن جریر (1387ق/ 1967م). تاریخ الامم و الملوک. تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم. بیروت: دار التراث.
عالم‌زاده، هادی (1372ش). ابوبکر. دائرة المعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
غزالی، ابوحامد محمد (بی‌تا). احیاء علوم الدین. بیروت: دارالمعرفه.
ماوردی، ابوالحسن علی بن محمد (1383ش). آیین حکمرانی [الاحکام السلطانیه و الولایات الدینیة]. ترجمة حسین صابری. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
مرادی‌نسب، حسین (1382ش). روش‌های جاحظ در تبیین گزارش‌های تاریخی. تاریخ اسلام. (14). 75- 100.
مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (1409ق). مروج الذهب و معادن الجوهر. قم: دارالهجره.
میرشریفی، علی (1369). عثمانیه جاحظ و نقض‌های آن. مجلة آینة پژوهش، (5).
نصر بن مزاحم منقری (1382ق). وقعة صفین. به‌کوشش عبدالسلام هارون. قاهره: المؤسسة العربیة الحدیثة.
یاقوت حموی، شهاب‌الدین ابوعبدالله (1414ق/ 1993م). معجم الادباء (ارشاد الاریب الی معرفة الادیب). به‌کوشش احسان عباس. بیروت: دارالغرب الاسلامی. بیروت.
Muchlisin, Annas Rolli, "Al-Jahiz on the virtues of Ali ibn Abi Talib and the limit of Ijma", DINIKA: Academic Journal of Islamic Studies, V. 6, N. 1, January-June 2021.
 
پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی
دوره 57، شماره 2
بهمن 1403
صفحه 281-306

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 16 اسفند 1402
  • تاریخ بازنگری: 14 اسفند 1403
  • تاریخ پذیرش: 23 فروردین 1404

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار