بازآفرینی خاطرات حدیثی صحابه بر اساس نظریة حافظة جمعی هالبواکس؛ مطالعۀ موردی حدیث عدم وجوب غسل جنابت

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده علوم و تحقیقات اسلامی، دانشگاه بین المللی امام خمینی، قزوین، ایران

2 استادیار، گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکدۀ علوم و تحقیقات اسلامی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی، قزوین، ایران

3 استادیار، گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکدۀ علوم و تحقیقات اسلامی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی، قزوین، ایران.

چکیده

فرآیند شکل‌گیری حدیث و منشأ آن، پژوهشگران را با پرسش‌های بسیاری روبه‌رو کرده است. امروزه پژوهش‌های جامعه‌شناختی و روان‌شناسی می‌تواند به‌ عنوان یاری‌گر مطالعات اسلامی مورد استفاده قرار گیرد. با ارزیابی احادیث، می‌توان گروهی از احادیث را بازگویی خاطرات صحابه از رسول خدا(ص)، پس از رحلت ایشان، دانست. خاطرات صحابه، پای مقوله‌هایی، چون جامعه‌‌شناسی حافظه، تأثیرات جامعه بر ساخت بین‌الأذهانی خاطرات و کارکردهای حافظه را به ‌پژوهش بازمی‌نماید. خاطرة حدیثی، بازآفرینی رفتار یا فعلی از رسول(ص) است که به‌ عنوان ‌خاطره‌ای در مغز و حافظة شاهدان نقش ‌بسته است. مغز، این خاطره را در چهارچوب ‌تصویر و موقعیتی اجتماعی ذخیره کرده است و در زمان یادآوری، آن را بر اساس اکنون، نیازمندی‌های امروزی و در راستای کارکردی اجتماعی بازآفرینی می‌کند. این پژوهش درصدد پاسخ‌گویی به‌ چگونگی فرآیند بازآفرینی خاطرات صحابه در چهارچوب حدیث و مؤلفه‌های اجتماعی مؤثر در ساخت آن با بهره‌گیری از نظریة حافظة جمعی «موریس هالبواکس» است. خاطرات و تجربیات مشترک اعضای یک‌ جامعه یا گروه، زمینة شکل‌گیری حافظة جمعی را به‌ وجود می‌آورد. پژوهش حاضر، در رویکرد تاریخی خود به‌ تبیین ایدة خاطرات حدیثی، زمینه‌های شکل‌گیری آن و واکاوی عناصر اجتماعی مؤثر در ساخت خاطرات می‌پردازد. بررسی موردی حدیث «إِذَا جَاوَزَ الْخِتَانُ، الْخِتَانَ فَقَدْ وَجَبَ الْغُسْلُ» در چهارچوب یک‌ خاطره، نشان داده که مفاهیمی، چون «سیاست حافظه»، «حافظة عامه‌پسند»، «پویایی‌حافظه» و «تداوم و تجدد» در بازآفرینی این خاطرة حدیثی و شکل‌گیری حافظة جمعی، نقش‌آفرینی کرده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Re-Creation of the Hadith Memories of the Companions Based on Halbwachs' Theory of Collective Memory; Case Study: The Hadith on the Non-Obligation of Ghusl (Full Ablution) for Janābah (Major Ritual Impurity)

نویسندگان [English]

  • hadi khajavi 1
  • Valiolah Barzegar Kalishemi 2
  • fatemeh Ahmadvand 3
1 Islamic Study Faculty, Imam Khomeini University, Ghazvin, Iran
2 Assistant Professor, Department of History and Civilization of Islamic Nations, Faculty of Islamic Sciences and Research, Imam Khomeini International University (IKIU), Qazvin, Iran
3 Assistant Professor, Department of History and Civilization of Islamic Nations, Faculty of Islamic Sciences and Research, Imam Khomeini International University (IKIU), Qazvin, Iran
چکیده [English]

The process and origin of Hadith formation have presented researchers with many questions. Today, sociological and psychological research can be utilized to aid Islamic studies. By evaluating Hadiths, a group of them can be considered the recounting of the Companions' memories of the Prophet (PBUH) after his passing. The memories of the Companions introduce categories such as the sociology of memory, the impact of society on the intersubjective construction of memories, and the functions of memory back into research. The Hadith memory is the re-creation of an action or behavior of the Prophet (PBUH) that was imprinted as a memory in the mind and memory of the witnesses. The mind stores this memory within the framework of an image and a social situation, and at the time of recall, it re-creates it based on the present, current needs, and in line with a social function. This research seeks to answer the question of how the process of re-creation of the Companions' memories within the framework of Hadith and the effective social components in its construction occurs, utilizing Maurice Halbwachs' theory of collective memory. The shared memories and experiences of the members of a society or group create the basis for the formation of collective memory. This research, in its historical approach, explains the idea of Hadith memories, the contexts of their formation, and analyzes the effective social elements in the construction of these memories. The case study of the Hadith "When one circumcised part passes the other circumcised part, ghusl is obligatory" within the framework of a memory has shown that concepts such as "Memory Politics", "Popular Memory", "Memory Dynamism", and "Continuity and Renewal" have played a role in the re-creation of this Hadith memory and the formation of collective memory.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Memory Dynamism
  • Sociology of Memory
  • Popular Memory
  • Hadith Memories of the Companions
  • Memory Politics
  • Halbwachs' Theory of Collective Memory
ابن ابی‌شیبه، ابوبکر (1409ق). المصنف فی الاحادیث و الاثار، محقق کمال یوسف الحوت. ریاض: مکتبه الرشد.
ابن‌اثیر، ابوالحسن (1417ق). الکامل فی التاریخ، محقق عمر عبدالسلام تدمری. بیروت: دارالکتاب العربی.
ابن‌هشام حمیری، عبدالملک (بی‌تا). السیره النبویه، محقق طه عبدالرئوف سعد. بی‌جا: شرکه الطباعه الفنیه المتحده.
ابن‌سعد، ابوعبدالله محمد (1968). الطبقات الکبری، محقق احسان عباس. بیروت: دارصادر.
ابن‌عساکر، ابی‌القاسم علی ‌بن الحسن (بی‌تا). تاریخ مدینه دمشق، محقق علی شیری. بی‌جا: دارلفکر للطباعه و النشر و التوزیع.
ابن‌هشام حمیری، عبدالملک (بی‌تا). السیره النبویه. بیروت: دارالمعرفه.
ابوت، اچ پورتر (1398). سواد روایت، ترجمۀ رویا پورآذر و نیما اشرفی. تهران: اطراف.
احمد بن حنبل، ابوعبدالله (1421ق). مسند، زیر نظر عبدالله عبدالمحسن الترکی. بی‌جا: موسسه الرساله.
احمدی نیک، سید مهدی و دریادل، امیررضا (1400). حدیث مزید از نظر تا عمل: شروط محدثان و عمل فقیهان. نشریه‌های آموزه‌های حدیثی، 5(9)، 77-106.
اسپیت، مارستن (1394). وصیت سعد بن ابی‌وقاص: تطور یک روایت، ترجمۀ سیده زهرا مبلغ. تهران: نشر حکمت. در کتاب تاریخگذاری حدیث. به‌کوشش و ویرایش سید علی آقایی.
استرنبرگ، رابرت (1398). روان‌شناسی شناختی، ترجمۀ سیدکمال خرازی و الهه حجازی. تهران: سمت.
اورول، جورج (1396). هزار و نهصد و هشتاد و چهار، ترجمۀ کاوه میرعباسی. تهران: چشمه.
بارت، لیزا فلدمن (1400ش). 5/7 درس دربارة مغز. تهران: مازیار.
بخاری جعفی، محمد بن اسماعیل ابوعبدالله (1422ق). صحیح بخاری: الجامع المسند الصحیح المختصر من امور رسول الله (ص) و سننه و ایامه، محقق محمدزهیر بن ناصر الناصر. دمشق: دار طوق النجاه.
بختیاری، فاطمه و حضرتی، حسن (1402). پی‌گیری رد حلقه تفسیری ابن‌عباس در تاریخ‌نگاری قدسی مسلمانان. پژوهشنامة تاریخ تمدن اسلامی، 55(2)، 375-398.
بیهقی، ابوبکر (1424ق). السنن الکبری، محقق محمدعبدالقادر عطا. بیروت: دارالکتب العلمیه.
پاکتچی، احمد (1394). فقه الحدیث: مباحث نقل‌به‌معنا. تهران: نشر دانشگاه امام صادق(ع).
پاکتچی، احمد و میرحسینی، یحیی (1390). کتاب تاریخ حدیث. تهران: انجمن علمی دانشجویی الهیات دانشگاه امام صادق(ع).
پاکتچی، احمد (1392). جوامع حدیثی اهل سنت. تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
پاکتچی، احمد (1399). مدخل اهل کتاب. تهران: دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
پاکتچی، احمد (1398). مدخل رحمن. تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
جان‌علی‌زاده چوب‌دستی، حیدر؛ علیوردی‌نیا، اکبر و فرزبد، محمدمهدی (1396). جامعه‌شناسی حافظة جمعی: حوزه مطالعاتی پارادایمیک یا ناپارادایمیک. نشریة راهبرد فرهنگ، (40).
جمالی‌راد، فهمیه؛ پیروزفر، سهیلا و جلالی، مهدی (1397). معناشناسی «خلیفه» در قرآن کریم. پژوهشنامة تفسیر و زبان قرآن، 6(2)، 153- 174.
جوادعلی (بی‌تا). کتاب المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام. بی‌جا: کتابخانة مدرسه فقاهت.
جعفریان، رسول (1378). کتاب قصه خوانان در تاریخ اسلام و ایران. تهران: نشر دلیل.
حسینی، سارا؛ فرجامی، اعظم و فرزند وحی، جمال (1398). مقایسه و ریشه‌یابی اختلافات نقلی در احادیث مشابه با تأکید برکتب اربعه. نشریة حدیث‌پژوهی، 11(21)، 321-348.
حیدری‌نژاد، سعیده و جان‌احمدی، فاطمه (1398). بررسی نقش شهرانبار در تکوین و انتقال خط عربی. نشریة تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، (35)، 49-62.
خانی، حامد (1397). تاریخ فقه اسلامی: در سده‌های نخستین از آغاز اسلام تا شکل‌گیری مکتب اصحاب حدیث متاخر. تهران: نشر نی.
خواجوی، هادی؛ باقری، حمید و بیات، علی (1402). محوریت بوم مدینه در حدیث و پیدایی گفتمان فرابومی حدیث در میان محدثین اهل سنت در دو سدة نخست هجری. نشریة حدیث‌پژوهی کاشان، 15(29)، 311-342.
خواجوی، هادی؛ معارف، مجید و قائدان، اصغر (1397). سیر تحول مفهوم و کارکرد سنت از زمان پیامبر اسلام تا پایان عصر خلفای راشدین با تأکید بر دورة حکومت امیرمومنان علی(ع). پژوهشنامة تاریخ تمدن اسلامی، 51(2)، 301-317.
دلبری، سید علی (1389). آسیب نقل‌به‌معنا در احادیث: عوامل و پیامدها. نشریة مطالعات اسلامی: علوم قرآن و حدیث، 42، 52-59.
دلبری، سید علی (1392). ادراج در متن حدیث: انواع، عوامل و پیامدهای آن. دوفصلنامة علمی- پژوهشی تحقیقات علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهرا، 10(1)، 32-56.
دینوری، ابوحنیفه (1373). الاخبار الطوال، محقق محمدعبدالمنعم. قم: منشورات الشریف الرضی.
ذهبی، شمس‌الدین (1412ق). الموقظه فی علم المصطلح الحدیث. حلب: مکتبه‌المطبوعات الاسلامیه.
ذهبی، محمد حسین (1398ق). کتاب التفسیر و المفسرون. قاهره: مکتبه وهبه.
رضاپور، منیژه (1401). مدخل رفاعه بن رافع. تهران: دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
روح‌الامینی، محمود (1372). زمینة فرهنگ‌شناسی. تهران: نشر عطار.
ریکور، پل (1374). تاریخ، خاطره و فراموشی. نشریة گفت‌و‌گو. 47-59.
زارع زردینی، احمد (1392). درآمدی بر فلسفۀ حدیث. مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، 19، 9-98.
زرقانی، محمد عبدالعظیم (بی‌تا). مناهل العرفان فی علوم القرآن. بی‌جا: کطبعه عیسی البابی الحلبی و شرکاه.
سعید بن منصور، ابوعثمان (1403ق). سنن، محقق حبیب ‌الرحمن الاعظمی. هند: دارالسلفیه.
شریفی، محمد و کریمی، طاهره (1400). نقل‌به‌معنا در روایات؛ ملاک‌ها و شاخص‌های تشخیص. نشریة حدیث و اندیشه، (32)، 177-204.
شولر، گریگور (1393). شفاهی و مکتوب در نخستین سده‌های اسلامی، ترجمۀ نصرت نیل‌ساز. تهران: نشرحکمت.
شوقی، ضیف (1393). تاریخ ادب عربی، ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگزلو. تهران: نشر امیرکبیر.
طبری، محمد بن جریر ابوجعفر (1387ق).  تاریخ الرسل و الملوک. بیروت: دارالتراث.
طیالسی، ابوداود (1419ق). مسند، محقق محمد بن عبدالمحسن الترکی. مصر: دار هجر.
طیب‌حسینی، سید محمود؛ حکیمیان، علی‌محمد؛ شیرزاد، محمدحسین و شیرزاد، محمدحسن (1401). معناشناسی تاریخی واژة «مهر»: کاوشی در دلایل حذف «مهر» از نظام واژگانی قرآن کریم. کتاب قیم، 12(27 )، 7-23.
عاملی، جعفرمرتضی (1385). الصحیح من السیره النبی الاعظم. بی‌جا: مؤسسة دارالحدیث.
عبدالرزاق صنعانی، ابوبکر (1403ق). المصنف، محقق حبیب‌الرحمن الاعظمی. هند: المجلس‌العلمی.
عسقلانی، ابن‌حجر (1971). لسان المیزان، محقق دائره المعرف النظامیه هند. بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
فرزبد، محمدمهدی؛ رضایی، احمد و جانعلی‌زاده چوبدستی، حیدر (1396). حافظة جمعی و هویت ایرانی. فصلنامة مطالعات ملی، 19(37 (1)).
فکوهی، ناصر (1401). مبانی انسان‌شناسی. تهران: نشر نی.
فکوهی، ناصر (1394). مصاحبة حافظة تاریخی. سایت دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
فکوهی، ناصر (1401). حافظه جمعی و هویت. سایت ناصرفکوهی. https://nasserfakouhi.com
قابل، هادی (1388). نوشت افزار قرآن در عصر نزول. نشریة بینات، (9).
کاوسی، روحی؛ دهقان، علی؛ پاکتچی، احمد و پروینی، خلیل (1397). پی‌جویی مؤلفه‌های مفهوم جهانی حکمت در مفهوم قرآنی آن. دوفصلنامة علمی و پژوهشی کتاب قیم، 8 (18).
کنوبلاخ، هوبرت (1400). جامعه شناسی معرفت، ترجمۀ کرامت‌الله راسخ. تهران: نشر نی.
گراوند، مجتبی؛ نظری، داریوش و بخشی‌زاده، سمیه (1397ش). نگاهی نو به عملکرد سیاسی و اجتماعی دو قبیله اوس و خزرج. فصلنامة تاریخ نو، 8 (21).
لوئیس، کوزر (1402). موریس هالبواکس و حافظة جمعی، ترجمۀ مهدی سلیمانه و لیلا طباطبایی یزدی. تهران: حکمت سینا.
مسلم بن الحجاج، ابولحسن (بی‌تا). المسند الصحیح المختصر بنقل العدل الی رسول الله، محقق محمد فواد عبدالباقی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
مسعودی، عبدالهادی (1393). روش فهم حدیث. تهران: سمت.
معارف، مجید (1387). شناخت حدیث: مبانی فهم متن، اصول نقد سند. تهران: نبأ (دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران).
مقاتل، ابن‌سلیمان (1423ق). تفسیر، محقق عبدالله محمودشحاته. بیروت: داراحیاء التراث.
موسی‌پور بشلی، ابراهیم (1400). رهیافت به فرد و داده‌های فردی در مطالعات تاریخ اجتماعی. تهران: سمت.
مهدوی‌راد، محمدعلی و دلبری، سید علی (1389). بررسی آسیب تقطیع نادرست در روایات. علوم حدیث، 15(1 (55))، 127-152.
میرحسینی، یحیی و صحرایی اردکانی، کمال (2020). عائشه و روایات صحابه: نخستین نقدهای بیرونی حدیث. مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، 67(26)، 181-206.
میرداماد، میر برهان‌الدین (1422ق). الرواشح السماویه فی شرح‌الاحادیث الامامیه، محققان قیصریه‌ها غلام‌حسین و لیلی نعمت‌الله. قم: دارالحدیث.
میزتال، باربارا (1399). درآمدی بر جامعه‌شناسی حافظه، ترجمۀ محمد رسولی. تهران: نشر تیسا.
نجفی، روح‌الله (1401). نقل‌به‌معنا کلید فهم اختلافات صحابه. دوفصلنامة علمی مطالعات قرائت قرآن، 10(19)، 9-32.
نجفی، محمدجواد (1382). نسب‌شناسی در دورة اسلامی. مجلة تاریخ اسلام، (13).
نورایی، مهرداد (1383). هویت و حافظه جمعی. نشریة اطلاعات سیاسی و اقتصادی، (207 و 208)، 42-45.
واقدی، محمد بن عمر (1409ق). المغازی، تحقیق مارسدن جونز. بیروت: دارالاعلمی.
هوروویتس، یوزف (1387). قدمت و خاستگاه اسناد، ترجمۀ مرتضی کریمی. نشریة علوم حدیث، (48).
یعقوبی، احمد بن اسحاق (بی‌تا). تاریخ الیقوبی. بی‌جا: دارصادر.
یونگ، کارل گوستاو (1401). روانشناسی ضمیر ناخودآگاه، ترجمۀ محمدعلی امیری. تهران: نشر علمی و فرهنگی.
 
Patricia Smith Churchland. (1986). Neurophilosophy: Toward a Unified Scince of the Mind-Brain. MIT Press, Cambridge, MA, USA. https://doi.org.
Fentress, J. & Wickham, C. (1992). Social Memory. Oxford: Blackwell.
Glock, C. & Stark, Y.R. (1965). Religion and Society in Tension. Chicago: Rand MC Nally.
Gillis, J.R. (1994). Introduction: memory and identity, in J.R. Gillis (ed) Commemorations: The politics of National Identity, 3-26. Princeton, NJ: Princtone University Press.
Halbwachs, M. (1992). On Collective Memory. Chicago: Chicago Universiry Press.
Halbwachs, M. (2022). The Legendary Topography of the Gospels in the Holy Land. The Study of Collective Memory. Sociology of Power 34 (1):144-150.
Hobsbawm, E. & Ranger, T. (1983). The Invetion of Tradition. New York: Cambridge University Press.
Loftus, E.F., & Palmer, J.C. (1974). Reconstruction of automobile destruction: An example of the interaction between language and memory. Journal of Verbal Learning & Verbal Behavior, 13(5), 585–589. https://doi.org.
Olick, J.K. & Levy. D. (1997). Collective Memory and Cultural Constraint: Holocaust Myth and Rationality in German Polotics. American Sociological Rewiew. No. 62.
Schuman, H. & Scott, J. (1989). Generation and Collective Memories. American Sociological Review, 54, 359-381.
Schudson, M. (1997). Lives, Laws and Language: Commemorative Versus nonvomemorative from of effective public memory.
Schwartz, B. (2000). Abraham Lincoln & the forge of National Memory. Chicago: Chicago University Press.
Jeffrey. A. (1958). Islam: Mohammed and His Religion. Liberal Arts Press. ASIN: B000IXMTE4 pp. 85.
Swartz. Merlin L. (1981). Studies on Islam. University Press. ISBN 0-19-502716-7 pp.12.