اذان ایرانی: نشانه‌شناسی فرهنگی اذان مؤذن‌زاده اردبیلی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی، گروه جامعه‌شناسی، دانشکدۀ علوم اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران.

چکیده

سنت اذان‌گویی با صوت خوش در میان ایرانیان، قدمتی همپای ورود اسلام به ایران دارد. این سنت اسلامی از راه تلفیق با فرهنگ و هنر ایرانی توانسته جلوه‌های ویژه‌ای را در تاریخ موسیقی و معماری ایران رقم بزند و طی دوره‌های متناوب، حفظ و گسترش یابد. در این بین، اذان مرحوم مؤذن‌زادۀ اردبیلی، هم به لحاظ شناخت و تأثیرپذیری از آواز بیات ترک (گوشۀ روح‌الارواح) و هم به جهت خلق و نوآوری در لحن و تکنیک‌های آوایی، جزو ماندگارترین اذان‌های ایرانی محسوب می‌شود. مجموعۀ این ویژگی‌هاست که اذان ایرانی را از سایر اذان‌ها در جهان اسلام متمایز می‌کند. در این پژوهش که با روش نشانه‌شناسی فرهنگی انجام گرفته است، نشان داده شد که طنین اذان مؤذن‌زاده از فراز گلدسته‌های مساجد، تجسم هم‌زمان موسیقی و معماری ایرانی - اسلامی است که تجربۀ شنیداری ویژه‌ای در خاطرۀ جمعی ایرانی برجای گذارده است. بر اساس نتایج به دست آمده، نقش نشانه‌ای تلفیق موسیقی و معماری در اذان مؤذن‌زاده، نقش انتظامی و معنادهی به کنش و مناسک دینی و آمیختگی اذان مؤذن‌زاده با زمان قدسی، ازجمله مهم‌ترین دلایل ماندگاری این اذان در خاطرۀ جمعی ایرانی شناخته شدند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Iranian Adhān: A Cultural Semiotic Analysis of Moʾazzinzadeh Ardabili's Adhān

نویسنده [English]

  • Morteza Tavakoli ziyaratgahi
M.A. Graduate in Sociology, Department of Sociology, Faculty of Social Sciences, Allameh Tabataba’i University, Tehran, Iran
چکیده [English]

The tradition of calling the Adhān (call to prayer) with a beautiful voice in Iran is as old as the introduction of Islam to the country. This Islamic tradition, by being integrated with Iranian culture and art, has created unique manifestations in the history of Iranian music and architecture, and has been preserved and expanded over successive periods. Among these, the Adhān of the late Moʾazzinzadeh Ardabili is considered one of the most enduring Iranian Adhāns, both for his recognition and utilization of the Bayat Tork Dastgah (specifically the Rūḥ al-Arwāḥ Gusheh) and for his creation and innovation in tone and vocal techniques. This set of characteristics is what distinguishes the Iranian Adhān from other Adhāns in the Islamic world. This research, conducted using the method of Cultural Semiotics, demonstrates that the resonance of Moʾazzinzadeh's Adhān from the minarets of mosques is the simultaneous embodiment of Iranian-Islamic music and architecture, which has left a unique auditory experience in the Iranian collective memory. Based on the results:
The semiotic role of integrating music and architecture in Moʾazzinzadeh's Adhān is identified as having an ordering and meaning-giving function to religious action and rituals.
The intertwining of Moʾazzinzadeh's Adhān with sacred time is also identified as one of the most important reasons for the enduring legacy of this Adhān in the Iranian collective memory.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iranian Adhān
  • Moʾazzinzadeh Ardabili
  • Music
  • Architecture
  • Collective Memory
اثنی‌عشری، امیر (1395). دربارۀ اذان ماندگار مؤذن‌زادۀ اردبیلی. وبسایت انجمن موسیقی ایران. مشاهده‌شده در تاریخ 25/9/1403. (لینک)
احمدی، بابک (1370). ساختار و تأویل متن، جلد اول: نشانه‌شناسی و ساختارگرایی. تهران: مرکز.
اذان رحیم مؤذن‌زاده اردبیلی (1398). سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران. مشاهده‌شده در تاریخ 12/10/1403. (لینک)
اذان‌های ماندگار ایرانی: از دماوندی تا مؤذن‌زاده (1387). و‌‌بسایت تبیان. مشاهده‌شده در تاریخ 17/09/1403. (لینک)
آرون، ریمون (1377). مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه‌شناسی، ترجمۀ باقر پرهام. چ 4. تهران: علمی‌وفرهنگی.
اکو، امبرتو (1395). نشانه‌شناسی، ترجمۀ پیروز ایزدی. چ 4. تهران: ثالث.
الیاده، میرچا (1375). دین‌پژوهی، ترجمۀ بهاءالدین خرمشاهی. ج 1. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
بورکهارت، تیتوس (1370). ارزش‌های جاودان در هنر اسلامی، در کتاب جاودانگی و هنر، ترجمۀ سیدمحمد آوینی. تهران: برگ.
بی‌نام (1347). مردان بزرگ اسلام: بلال حبشی، مؤذن پیامبر. درس‌هایی از مکتب اسلام، 9(5): 305-309.
تاجیک، محمدرضا (1389). نشانه‌شناسی؛ نظریه و روش. پژوهشنامۀ علوم سیاسی، 5(4): 7-39.
تقوی، لیلا (1392). نشانه‌شناسی ساختار روایت در اذان رحیم مؤذن‌زاده اردبیلی، ارائه‌شده در چهارمین دوره کنگرۀ پیشگامان پیشرفت در استان فارس، شهر شیراز، 74-80.
جاوید، هوشنگ (1384). به یاد استاد رحیم مؤذن‌زاده اردبیلی. مقام موسیقی، 8(23): 12-13.
چندلر، دانیل (1394). مبانی نشانه‌شناسی، ترجمۀ مهدی پارسا. چ 6. تهران: سوره‌مهر.
خالقی، روح‌الله (1387). سرگذشت موسیقی ایران. ج 1. تهران: انتشارات صفی‌علیشاه.
خسروآبادی، مریم (1401). کارکردهای امنیتی ـ نظامی مناره‌ها به روایت متون تاریخی. نشریۀ علمی ـ پژوهشی مطالعات تاریخی جنگ، 2-6(20): 50-64.
دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت‌نامه دهخدا. جلد دوم. تهران: روزنه.
دورانت، ویل (1371). تاریخ تمدن، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. جلد چهارم. تهران: علمی و فرهنگی.
دورکیم، امیل (1384). صور بنیانی حیات دینی، ترجمۀ باقر پرهام. تهران: مرکز.
زمانی، عباس (1351). منار و مناره تزئینی در آثار تاریخی اسلامی ایران. مجله هنر و مردم، 121، 62-72.
طاهری رضاییه، کیانا (1390). تاریخچۀ اذان (صدای پر جبرئیل در گذر زمان). پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، به راهنمایی کیارش زندی. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکز، دانشکدۀ هنر و معماری.
فاضل، محمود (1347). پیدایش مناره در اسلام. مجله هنر و مردم، 7(77-87): 52-56.
فیسک، جان (1386). درآمدی بر مطالعات ارتباطی، ترجمۀ مهدی غبرابی. تهران: دفتر مطالعات و توسعه رسانه‌ها.
کریمی، نازنین و دادور، ابوالقاسم (1399). تحلیل عناصر معماری مسجد امام اصفهان بر پایۀ نظریۀ نشانه‌شناسی امبرتو اکو. نشریۀ هنر اسلامی، 17(39): 336-352.
کوزر، لیوئیس (1373). زندگی و اندیشۀ بزرگان جامعه‌شناسی، ترجمۀ محسن ثلاثی. چاپ پنجم. تهران: علمی.
لوبون، گستاو (1318). تمدن اسلام و عرب، ترجمۀ سید محمدتقی فخرداعی گیلانی. چاپ سوم. طهران: چاپخانۀ علمی.
لوتمان، یوری و اوسپنسکی، بوریس (1390). نشانه‌شناسی فرهنگی، ترجمۀ فرزان سجودی. تهران: علم.
محمدپور، داریوش (1384). مؤذن‌زاده اردبیلی و اذان روح‌الارواح. وبسایت بی‌بی‌سی فارسی. مشاهده‌شده در تاریخ 01/10/1403. (لینک)
مدرسی یزدی، سید محمدرضا (1387). سنت و بدعت در اذان از دیدگاه روایات و فقه اهل تسنن. اصفهان: مؤسسۀ تحقیقات و نشر معارف اهل‌بیت(ع).
مروّجی طبسی، محمدعلی (1390). اذان؛ رسانه‌ای از جهان ملکوت. ماهنامۀ رادیو، 9(54): 198-201.
معتمدی، بشیر؛ منتظرقائم، مهدی؛ فهیمی‌فر، اصغر و بیچرانلو، عبدالله (1403). دین و تصویر: تحلیل تصویری سه دهه تصاویر اذان در تلویزیون. دوفصلنامۀ علمی دین و ارتباطات، 31(65): 127-170.
مکاریک، ایرنا ریما (1383). دانش‌نامۀ نظریه‌های ادبی معاصر، ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی. تهران: آگه.
موسی‌پور، ابراهیم (1389). زندگی حرفه‌ای مؤذنان و بازتاب آن در ذهن و زبان مسلمانان: پژوهشی در تاریخ اجتماعی اسلام. پژوهشنامۀ تاریخ تمدن اسلامی، 43(1): 129-121.
نساجی زواره، اسماعیل (1381). اذان، عطر جانبخش گلشن محمدی. نشریۀ پاسدار اسلام، 21(252): 38-36.
همیلتون، ملکم (1398). جامعه‌شناسی دین، ترجمۀ محسن ثلاثی. چاپ هفتم. تهران: ثالث.
وجدانی، بهروز (1386). فرهنگ جامع موسیقی ایرانی. جلد اول و جلد دوم. تهران: گندمان.
 
Guillemette, L. & Cossette, J. (2006). The Semiotic process and The Classification of Signs in U. Eco. Université du Québec à  Trois-Rivières, in Louis Hébert (dir.), Quebec, Canada, and Online, 1-5.
Halbwachs, M. (1992). On Collective Memory.Trans.and ed. L.A. Coser. Chicago: University of Chicago Press.
Jaisson, M. (2008). Mémoire collective et espace social. M. Halbwachs, La Topographie légendaire des évangiles en Terre sainte, 73-98.
King, J. (2006). Urban Sound Environment, Taylor and Francis. London and New York.