عقلانیت انتقادی مبتنی ‏بر دیدگاه شیخ ‏هادی ‏نجم‏ آبادی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم سیاسی، دانشکدۀ علوم سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، تهران، ایران

2 استادیار گروه اندیشۀ سیاسی، دانشکدۀ علوم سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، تهران، ایران

3 استادیار گروه اندیشۀ سیاسی، دانشکدۀ علوم سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، تهران، ایران.

4 مربی گروه رفتار سازمانی و مدیریت منابع انسانی، دانشکدۀ مدیریت و حسابداری، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران

چکیده

عقلانیت به‌ عنوان یکی از مفاهیم کلیدی در تاریخ تمدن ‏بشر و علوم ‏انسانی، هم در نظریه‌های مدرن غربی و هم در گفتمان اصلاح‌طلبی دینی در ایران، جایگاهی بنیادین دارد. در پژوهش حاضر تلاش‏شده ‏است بررسی تاریخی پیرامون مفهوم عقلانیت انتقادی و با تکیه بر دیدگاه‌های شیخ هادی نجم‌آبادی، از متفکران نوگرای دورۀ قاجار، صورت پذیرد. این مقاله با رویکردی تحلیلی - تفسیری و با بهره‌گیری از روش اسنادی و تحلیل محتوا، تلاش می‌کند عقلانیت را در منظومۀ فکری شیخ هادی واکاوی و بازخوانی‏کند. یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که عقلانیت در دیدگاه شیخ هادی، نه صرفاً ابزاری یا مطیع قدرت، بلکه واجد بُعدی انتقادی، اخلاقی و آزادی‌خواهانه است که می‌تواند در چهارچوب گفت‌وگویی میان سنت اسلامی و نظریه‌های معاصر علوم سیاسی قرارگیرد. در این پژوهش، تجزیه و تحلیل داده‌ها منتج به استخراج 64 کد اولیه، 9 مفهوم ثانویه و 3 مقوله سازمان‌دهنده شد. بر این اساس سه بُعد اصلی عقلانیت انتقادی در دیدگاه شیخ هادی نجم‌آبادی عبارت‌انداز: عقل به‌مثابه منبع مستقل معرفت، نقد قدرت (سیاسی/ دینی) با تکیه بر عقل، و عقلانیت انتقادی به‌مثابه نیروی اصلاح اجتماع. این تحلیل نشان می‌دهد که اندیشه‌های بومی، در صورت بازخوانی انتقادی، ظرفیت‌هایی برای بسط نظریه‌های علوم سیاسی دارند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Critical Rationality Based on the Viewpoint of Shaykh Hadi Najmabadi

نویسندگان [English]

  • seyed hosein mir 1
  • aliakbar amini 2
  • abdolhosein allahkaram 3
  • fatemehsadat mir 4
1 PhD Student in Business Management, Faculty of Political Science, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
2 Assistant Professor at the Department of Political Thoughts, Faculty of Political Science of, Tehran, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Iran
3 Assistant Professor at the Department of Political Thoughts, Faculty of Political Science of, Tehran, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Iran
4 Instructor at Department of Organizational Behavior and Human Resource, Faculty of Management and Accounting Allameh Tabataba`i University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Rationality, as a key concept in the history of human civilization and humanities, holds a fundamental place in both modern Western theories and the discourse of religious reformism in Iran. The present research attempts to conduct a historical investigation into the concept of critical rationality, focusing on the views of Shaykh Hadi Najmabadi, a modernist thinker of the Qajar period. This article, using an analytical-interpretive approach and employing documentary methods and content analysis, seeks to explore and re-read rationality within Shaykh Hadi’s intellectual system. The research findings indicate that rationality, in Shaykh Hadi's view, is not merely instrumental or subservient to power; rather, it possesses a critical, ethical, and libertarian dimension that can be placed within the framework of a dialogue between Islamic tradition and contemporary political science theories. In this research, data analysis led to the extraction of 64 initial codes, 9 secondary concepts, and 3 organizing categories. Accordingly, the three main dimensions of critical rationality in the viewpoint of Shaykh Hadi Najmabadi are: Reason as an independent source of knowledge, Critique of Power (Political/Religious) relying on Reason, and Critical Rationality as a force for social reform.
This analysis shows that indigenous ideas, when critically re-read, have the capacity to expand theories of political science

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rationality
  • Critical Rationality
  • Shaykh Hadi Najmabadi
  • Taḥrīr al-ʿUqalāʾ

مراجع

آل غفور، سید محسن (۱۳۸۹). شیخ هادی نجم‌آبادی، فقیه روشنفکر و قرآن‌پژوه سیاسی. فصلنامه پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی، 11(176)، ۲۷6-۲۷5.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (۴۲۷ هـ.ق). رسالۀ نفس. ویرایش دکتر موسوی (۱۳۸۳). همدان: انتشارات دانشگاه بوعلی.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (۱۳۸۸). رسائل. ترجمۀ ضیاءالدین درّی، محمود شهابی و محمدمهدی فولادوند. قم: انتشارات آیت اشراق.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم (۷۰۰ هـ.ق). لسان العرب. بیروت: دارصادر.
احتشام السلطنه، محمود (۱۳۶۷). خاطرات احتشام السلطنه. به کوشش محمدمهدی موسوی. تهران: انتشارات زوار.
احمدی، سحر (۱۳۹۰). بررسی عقلانیت سیاسی شیخ هادی نجم‌آبادی و تأثیر آن بر اقدامات اصلاح‌گرایانه نوین و تأثیر مدارس، احداث راه‌آهن، مشروطه‌طلبی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکز.
اعتماد السلطنه، محمدحسن خان (۱۳۵۶). تاریخ منتظم ناصری. ج۱. تصحیح محمداسماعیل رضوانی. تهران: انتشارات دنیای کتاب.
افلاطون (۱۳۸۰). دورۀ آثار افلاطون، ترجمۀ محمدحسن لطفی. تهران: انتشارات خوارزمی.
الوانی، سید مهدی (۱۴۰۲). مدیریت عمومی. تهران: نشر نی.
برت، ادوین آرتور (۱۳۶۹). مبادی ما بعد طبیعی علوم نوین، ترجمۀ عبدالکریم سروش. تهران: انتشارات علمی ـ فرهنگی.
بشیریه، حسین (۱۳۸۲). آموزش دانش سیاسی. تهران: نشر نگاه معاصر.
بیدگلی، محمد و رجبی ده‌برزویی، اصغر (1402) .واکاوی تحلیلی اندیشه‌های آیت‌الله لاری و شیخ هادی نجم‌آبادی در انقلاب مشروطه. فصلنامه تاریخ، 18(70)، 10-23.
بیدگی، محمد (۱۳۹۶). مطالعه تطبیقی رویکرد شیخ هادی نجم‌آبادی و آیت‌الله سید عبدالحسین لاری نسبت به نهادها و ساختارهای مدرن. رسالۀ دکتری، رشته علوم سیاسی، ایران: تهران: دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی.
جعفری، محمدتقی (۲۰۰۰). شیخ هادی نجم‌آبادی و اصلاحات دینی. تهران: انتشارات دانشگاهی.
جعفریان، رسول (۱۳۹۵). سید جمال‌الدین اسدآبادی و تحول فکری ایران. تهران: انتشارات نگاه.
حسینی، سید یوسف (۱۳۷۶). جلوه‌ای از عرفان نجم‌آبادی. نشریه کیهان اندیشه، ۷۶، ص62-72..
حقیقت، عبدالرفیع (۱۳۶۸). تاریخ نهضت‌های فکری ایرانیان دوره قاجاریه. تهران: انتشارات شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
دهخدا، علی‌اکبر (۱۳۳۰). لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران.
دباغ، سروش (۱۳۹۵). عقلانیت و اندیشه دینی در ایران معاصر. مطالعات دینی معاصر، ۱۲(۳)، 68-45.
دوانی، علی (۱۳۷۷). نهضت روحانیون ایران، ج1. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
روحانی، مقداد (۱۳۷۶). مشروطه‌چی عهد ناصری. نشریه زمانه، ۲۳، 32-40.
زیبا کلام، صادق و بیدگلی، محمد (1397). مدرنیسم بومی؛ کند و کاوی در اندیشه های شیخ هادی نجم آبادی. سیاست (مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی)، 48(4)، 961-977.
ژولین، فروند (۱۳۸۴). سیاست چیست؟ ترجمۀ عبدالوهاب احمدی. تهران: نشر آگه.
سالیوان، راجر (۱۳۸۰). اخلاق و فلسفه کانت، ترجمۀ عزت‌الله فولادوند. تهران: طرح نو.
سبزواری، ملا هادی (۱۳۱۸). اللیالی المنتظمه فی علم المنطق (شرح منطق منظومه). چاپ سنگی.
سلیمان‌پور، علی (۱۳۹۴). حاج شیخ هادی نجم‌آبادی و طرح گفتمان دیانت عقلایی. بجنورد: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد بجنورد.
سلیمان‌پور، علی (1393). حاج شیخ هادی نجم‌آبادی و طرح نظریه دیانت عقلایی به ‌عنوان رهیافت ایرانی اسلامی پیشرفت. سومین کنفرانس الگوی اسلامی ـ ایرانی پیشرفت.
سلیمان‌پور، علی (1390). تفسیر عقلانی دیانت و سازگاری آن با اندیشه‌های نوگرایانه و دموکراتیک در گفتمان مشروطه‌خواهی نجم‌آبادی و نائینی. رسالۀ دکتری، دانشگاه ازاد اسلامی واحد تهران مرکز، دانشکدۀ علوم سیاسی.
سولومون، رابرت و هیگینز، کاتلین (۱۳۸۸). تاریخ فلسفه در جهان، ترجمۀ منوچهر شادان. تهران: انتشارات بهجت.
سهروردی، شهاب‌الدین (۱۳۸۰). مجموعه آثارسهروردی. ج1. تصحیح و مقدمه: نجفقلی حبیبی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سیدی، اکبر (۱۳۸۶). زندگی و اندیشه‌های شیخ هادی نجم‌آبادی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره).
عترت‌دوست، محمد (۱۳۹۸). روش‌شناسی فهم حدیث در فرآیند سه‌گانه تحلیل متن، تحلیل محتوا، و تحلیل گفتمان. دوفصلنامه علمی‌پژوهشی حدیث‌پژوهی، ۱۱(۲۱)، 320-291.
عمید، علی‌اکبر (۱۳۷۹). فرهنگ عمید. تهران: انتشارات امیرکبیر.
فیرحی، داوود (۱۳۸۶). فقه سیاسی و فقه مشروطه. تهران: انتشارات نی.
قرضاوی، یوسف (۱۳۹۴). باید و نبایدهای دین و سیاست، ترجمۀ عبدالعزیز سلیمی. تهران: نشر احسان.
کدیور، محسن (۱۳۸۱). نواندیشی دینی و عقلانیت در ایران. مجله اندیشه سیاسی، ۵(۱)، 39-22.
لاریجانی، صادق (۱۳۷۰). معرفت دینی. تهران: مرکز ترجمه و نشر کتاب.
مجلسی، محمدباقر (۱۱۰۶ ه.ق). مرآه العقول. قم: نور وحی.
مرسلوند، حسن (۱۳۸۷). حاج شیخ هادی نجم‌آبادی و مشروطیت. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
معین، محمد (۱۳۶۰). فرهنگ معین. تهران: نشر زرین.
ملاصدرا، محمد (۱۳۹۸). شواهد الربوبیه، تصحیح جواد مصلح. تهران: انتشارات سروش.
ملاصدرا، محمد (۱۳۶۰). اسرارالایات و انوارالبینات، تحقیق محمد خواجوی. تهران: انتشارات انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران.
ملاصدرا، محمد (۱۳۶۶). شرح اصول کافی. تهران: انتشارات مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
مولوی، جلال‌الدین محمد (۱۳۸۶). مثنوی معنوی، به تصحیح نیکلسون. تهران: انتشارات اساطیر.
ملکیان، مصطفی (1389). حدیث آرزومندی: جستارهایی در عقلانیت و معنویت. تهران: نگاه معاصر.
میزان‌پور، سارنگ (۱۳۹۰). زندگی، آراء و اندیشه‌های شیخ هادی نجم‌آبادی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، رشته تاریخ ایران دوره اسلامی. دانشگاه اراک.
میرشکاری، جواد (۱۴۰۰). فرهنگ واژه‌های مصوب فرهنگستان. دفتر چهارم. تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
نبوی رضوی، سید مقداد (۱۳۹۰). نگاهی تحلیلی به تکاپوهای فکری شریعت سنگلجی. فصلنامه امامت‌پژوهی، 1(4)، 249-271.
نجم‌آبادی، شیخ هادی (۱۳۷۸). تحریرالعقلاء. به کوشش مرتضی نجم‌آبادی. تهران: چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ورهرام‌، غلامرضا (۱۳85). نظام سیاسی و سازمان‌های اجتماعی ایران در عصر قاجار. تهران: معین.
هالینگ، دیل جان. (۱۳۸۷). تاریخ فلسفه غرب، ترجمۀ عبدالحسین آذرنگ. تهران: ققنوس.
 
Afifah, U. (2023). Rationalism in philosophical studies. Journal of Information Technology and Information Management, 4(1), 730.
https://doi.org/10.52690/jitim.v4i1.730.
Al-Ghazali. (1953). The deliverance from error (R. McCarthy, Trans.). Beacon Press.
Annas, J. (1981). An introduction to Plato's Republic. Clarendon Press.
Berelson, B. (1971). Content analysis in communication research. Hafner.
Fllesdal, D. (1986). Intentionality and rationality. In J. Margolis, M. Krausz, & R. M. Burian (Eds.). Rationality, relativism, and the human sciences (pp. 1-15). Dordrecht: Springer.
Fanon, F. (1963). Black skin, white masks. Grove Press.
Graneheim, U.H., & Lundman, B. (2004). Qualitative content analysis in nursing research: Concepts, procedures, and measures to achieve trustworthiness. Nurse Education Today, 24(2), 105-112. https://doi.org/10.1016/j.nedt.2003.10.007
Habermas, J. (1984). The theory of communicative action (T. McCarthy, Trans.). Beacon Press.
Hegel, G.W.F. (1807). Phenomenology of spirit (A.V.Miller, Trans.). Oxford University Press.
Horkheimer, M. & Adorno, T.W. (2002). Dialectic of enlightenment. Stanford University Press.
Georgiev, M. & Delchev, M. (2023). Application of the method content-analysis of educational content in the preparation of students of pedagogical specialties in the conditions of distance learning. Pedagogika, 24(3). https://doi.org/10.53656/ped2023-3s.11
Motahari, M. (2001). Human freedom. Sadra Publishing.
Nasr, S. H. (2006). Islamic science: An illustrated study. World Wisdom.
Nijmabadi, H. (2003). Critical rationality in Islamic thought. Tehran University Press.
Noble, D. (2004). The social and political thought of the German idealists. Cambridge University Press.
Nurkaidah, H. & Bahar, W. (2024). Filsafat rasionalisme sebagai dasar ilmu pengetahuan. Religion, Education, and Social Laa Roiba Journal (RESLAJ), 6(5), 1209. https://doi.org/10.47467/reslaj.v6i5.1209
Online Etymology Dictionary. (2020). Politics |Origin and meaning of politics by Online Etymology Dictionary. Retrieved September 30, 2020, from https://www.etymonline.com
Stenmark, M. (1995). Rationality in science, religion, and everyday life. University of Notre Dame Press.
Said, E. (1978). Orientalism. Pantheon Books.
Sadrā, M. (2003). The transcendent philosophy. Islamic Publishing House.
Tabatabai, M.H. (2002). Nihayat al-Hikmah. Al-Maktabah al-Ilmiyyah.
Williams, G.R.,III. (2022). Rationality: What it is, why it matters, and why it seems scarce by Steven Pinker. Journal of Scientific Exploration, 36(3), 587-593. https://doi.org/10.31275/20222587
 
 
 
پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی
دوره 58، شماره 1
(بهار و تابستان 1404)
آبان 1404
صفحه 271-300

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 21 اردیبهشت 1404
  • تاریخ بازنگری: 14 مرداد 1404
  • تاریخ پذیرش: 25 شهریور 1404

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار