مجموعه آرامگاهی پیرغازی شهر تاریخی دهدشت: از آرامگاه تا خانقاه، تحلیلی بر ساختار معماری و کارکرد خانقاهی آن

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختۀ دکتری باستان‌شناسی، دانشکدۀ حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

2 دانشیار گروه باستان‌شناسی، دانشکدۀ حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

شهر تاریخی دهدشت از مهم‌ترین شهرهای تاریخی جنوب ‌غرب ایران به شمار می‌آید. وجود آرامگاه‌های متعدد درون و بیرون از حصار دفاعی شهر، بیانگر نقش محوری مذهب در شکل‌گیری و گسترش این شهر است. یکی از شاخص‌ترین این آرامگاه‌ها، مجموعۀ آرامگاهی پیرغازی است که در منطقۀ «ربض» و خارج از حصار دفاعی شهر قرار دارد. با وجود فقدان منابع مکتوب و نبود مطالعات باستان‌شناسی هدفمند، اهمیت این مجموعه به عنوان یکی از معدود آرامگاه‌های باقی‌مانده در جنوب‌ غرب ایران، همچنان ناشناخته مانده است. این پژوهش با هدف بررسی ساختار معماری، ویژگی‌ها و کارکردهای این مجموعه در بستر شهر تاریخی دهدشت و با استفاده از روش توصیفی _ تحلیلی و مبتنی بر مشاهدات میدانی و مطالعات کتابخانه‌ای انجام شده است. پرسش‌های اصلی تحقیق عبارت‌اند از: ۱. مجموعه آرامگاهی پیرغازی متعلق به چه دوره یا دوره‌هایی است؟ ۲. این مجموعه چه نقش و کارکردی در شهر تاریخی دهدشت ایفا می‌کرده است؟
با وجود آسیب‌های گسترده، معماری پیچیده و متنوع مجموعه همچنان قابل‌مشاهده است. نام‌گذاری بنا و عنوان‌های رایج در میان اهالی محلی، همراه با وجود فضاهای متنوع معماری، نشان‌دهندۀ جایگاه مذهبی _ فرهنگی مجموعه و تأثیر فرامنطقه‌ای آن است. بر اساس مطالعات معماری، مقایسۀ گنبد «مُضَرَّس» (پلکانی) آن با نمونه‌های مشابه و یافته‌های باستان‌شناسی، قدمت این مجموعه حداقل به قرون پنجم و ششم هجری قمری بازمی‌گردد که پس از شکل‌گیری هستۀ اولیه، طی قرون بعد بخش‌هایی به آن افزوده یا مورد رسیدگی و مرمت قرار گرفته است. به ‌نظر می‌رسد مجموعۀ پیرغازی در آغاز، محل گردهمایی پیروان طریقت اسحاقیه بوده و پس از درگذشت شیخ آن، به نام «پیرغازی» شهرت یافته و به خانقاهی با کارکردهای مذهبی، آموزشی، تبلیغی و رفاهی تبدیل شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Pirghazi Mausoleum Complex of the Historical City of Dehdasht: From Tomb to Khaneqah, an Analysis of its Architectural Structure and Khaneqah Function

نویسندگان [English]

  • Zabihallah Masoudinia 1
  • Ahmad Salehi kakhki 2
1 PhD graduate Department, Faculty of Conservation and Restoration, Art University of Esfahan. Esfahan, Iran
2 Assistant Professor, Department of Archaeology. Faculty of Conservation and Restoration.Art University of Esfahan .Esfahan, Iran
چکیده [English]

The Historical City of Dehdasht is considered one of the most important historical cities in Southwestern Iran. The presence of multiple mausoleums both inside and outside the city's defensive wall indicates the central role of religion in the formation and expansion of this city. One of the most prominent of these mausoleums is the Pirghazi Mausoleum Complex, located in the "Rabad" area, outside the city's defensive wall. Despite the lack of written sources and the absence of targeted archaeological studies, the significance of this complex, as one of the few remaining mausoleums in Southwestern Iran, remains unknown. This research aims to examine the architectural structure, features, and functions of this complex within the context of the historical city of Dehdasht, using a descriptive-analytical method based on field observations and library studies. The main research questions are: To what period or periods does the Pirghazi Mausoleum Complex belong? What role and function did this complex play in the historical city of Dehdasht?
Despite widespread damage, the complex's complex and diverse architecture is still discernible. The naming of the building and the common titles used by local residents, along with the presence of varied architectural spaces; demonstrate the complex's religious-cultural status and its supra-regional influence. Based on architectural studies, a comparison of its Muḍarras (stepped) dome with similar examples, and archaeological findings, the complex dates back at least to the 5th and 6th centuries AH. After the formation of its initial core, sections were added or renovated in later centuries. It appears that the Pirghazi Complex initially served as a gathering place for the followers of the Isḥāqīyah tariqa (Sufi order), and after the death of its Shaykh, it became known as "Pirghazi" and was transformed into a Khaneqah (Sufi lodge) with religious, educational, missionary, and welfare functions.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Historical City of Dehdasht
  • Architecture
  • Mausoleum Complex
  • Pirghazi
  • Khaneqah
ابن‌بطوطه، ابوعبدالله محمد بن عبدالله (1361). سفرنامه ابن‌بطوطه. تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی.
ابن‌طباطبا علوی اصفهانی، ابراهیم بن ناصر (1377). منتقله الطالبیه، به کوشش محمدمهدی خرسان. قم: مکتبه الحیدریه.
افوشتهای نطنزی، محمود بن هدایت‌الله (1371). نقاوه الآثار فی ذکر الاخیار فی تاریخ الصفویه، به اهتمام احسان اشراقی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
امیری، مصیب (1391). بررسی و مطالعۀ سفال دوران ساسانی و قرون اولیۀ اسلامی (مطالعۀ موردی محوطه‌های تاریخی استخر، شهرگور، بیشاپور، سرمشهد و دارابگرد). رساله دکتری باستان شناسی. به راهنمایی جواد نیستانی، تهران: دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده ادبیات.
پیرنیا، محمدکریم (1378). معماری ایرانی، به کوشش غلامحسین معماریان. تهران: انتشارات سروش دانش.
ترکمان، اسکندر بیگ منشی (1350). تاریخ عالمآرای عباسی، به کوشش ایرج افشار. تهران: انتشارات امیرکبیر.
حسینی فسایی، میرزا حسن (1378). فارسنامه ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی. تهران: انتشارات امیرکبیر.
حسینی منشی، محمد میرک بن مسعود (1385). ریاض الفردوس خانی، به کوشش ایرج افشار و فرشته صرافان. تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار.
رجبی، نوروز (1394). یافته‌های باستان‌شناسی فصل دوم کاوش‌های محوطه مادآباد الف- مرودشت. مجله پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، (9)، 174-194.
دمورینی، ژرژ (1375). عشایر فارس، ترجمۀ جلال‌الدین رفیع‌فر. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
زمرشیدی، حسین (1391). طاق و قوس در معماری ایران. تهران: نشر کیهان.
سپیدنامه، حسین و صالحی کاخکی، احمد (1394). پژوهشی باستان‌شناختی در خصوص تاریخ و معماری گنبدهای مُضَرَّس در بناهای آرامگاهی ایران. نشریه باستانپژوه، 21(1)، 111-127.
سپیدنامه، حسین؛ صالحی کاخکی، احمد و سپه‌وند، حشمت‌الله (1396). پایگاه فرهنگی قلعه جص و کنشت مجوسان در سده‌های نخستین اسلامی. پژوهشهای تاریخی، 34(2)، 67-87.
سعدیان، نیما؛ قلی، مجتبی؛ زمانی، احسان و بمانی، محمدرضا (1391). سیر تکامل گنبد اورچین بر اساس عوامل مؤثر در شکل‌گیری یک نماد معماری. مجله معماری و شهرسازی آرمانشهر، 9(2)، 111-127.
شیروانی، قادر؛ مهرآفرین، رضا و کردستانی، مریم (1394). گاهنگاری محوطه باستانی کن بینو (تل گوینه) بر اساس مطالعه سفال‌های به دست آمده از بررسی هوشمند. مجله پژوهش‌های باستان شناسی ایران، (9)، 87-106.
عالی، ابوالفضل و خسروزاده، علیرضا (1384). سفا‌ل‌های دوره ساسانی تا اوایل اسلامی، بررسی باستان شناختی میناب شوشتر، به کوشش عباس مقدم. تهران: پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری. 249-297.
عرفانی‌واحد، فاطمه؛ واثق‌عباسی، عبدالله و میرمشهدی، محمد (1394). مرشدیه و بازتاب آن در شبه‌قاره هند. فصلنامه مطالعات شبهقاره، 7(22)، 77-96.
عسکری چاوردی، علیرضا (389). کاوش در بنای معروف به کاخ ساسانی سروستان. مجله باستان شناسی و تاریخ، 46، 37-65.
علمداری، کوروش (1380). شهر قدیم دهدشت. پایان‌نامه کارشناسی ارشد باستان‌شناسی. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکز.
علیزاده، عباس؛ امیدفر، مهدی و احمدزاده، لقمان (1395). سیستم استقراری فرهنگ‌های باستانی دشت رامهرمز، جنوب غربی ایران (نتایج کاوش تل گسر و بررسی منطقه‌ای رامهرمز). تهران :پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
قزلباش، ابراهیم و آزادی، احمد (1389). پژوهشی هویت‌شناختی بنای امامزاده یحیی(ع) کهگیلویه، روستای شیخ هابیل الهاشمی. فصلنامه اثر، 50(1)، 55-68.
قیومی بیدهندی، مهرداد و سلطانی، سینا (1393). معماری گم‌شده خانقاه در قرن پنجم هجری قمری خراسان. فصلنامه مطالعات معماری، 6(1)، 65-85.
کبیر صابر، محمدباقر و ابراهیمی، محمدرضا (1392). بازشناسی تاریخی تحولات معماری در ارسن مجموعه شیخ شهاب‌الدین محمود اهری. فصلنامه شهر ایرانی، 12(1)، 71-78.
کرمی، مهرانگیز (1393). پژوهشی در ویژگیهای معماری و مجموعه بناهای بافت صفوی دهدشت (بلاد شاپور)، استان کهگیلویه و بویراحمد. پایان‌نامه کارشناسی ارشد باستان‌شناسی. به راهنمایی جواد نیستانی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
کریمی، فاطمه و کیانی، محمدیوسف (1364). هنر سفالگری در دوره اسلامی. تهران: مرکز باستان‌شناسی ایران.
کیانی، محسن (1369). تاریخ خانقاه در ایران. تهران: انتشارات طهوری.
گاوبه، هانس (1359). ارجان و کهگیلویه: از فتح عرب تا پایان دوره صفویه. تهران: انجمن آثار و مفاخر ملی.
گراب، ارنست (1384). سفال اسلامی، ترجمۀ فرناز حایری. تهران: نشر کارنگ.
گرابر، الگ؛ بلر، شیلا و بلوم، جاناتان (1391). هنر و معماری اسلامی(1250-650م)، ترجمۀ یعقوب آژند. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
لاله، هایده و شیخ‌الحکمایی، عمادالدین (1387). بناهای معروف به ابواسحاقیه در ایران و سرزمین‌های اسلامی. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 2(1)، 111-135.
مسعودی‏نیا، ذبیح‌الله (1399). مطالعه باستان‌شناختی روند تکوین و فراز و نشیب‏های شهر تاریخی دهدشت. رساله دکتری. به راهنمایی احمد صالحی کاخکی و سید حسین حسینی. اصفهان: دانشگاه هنر اصفهان، دانشکده حفاظت و مرمت.
مسعودی‌نیا، ذبیح‌الله (1400). معرفی و مکان‌یابی شهر کوهگیلویه در قرون میانه اسلامی. مجله مطالعات باستانشناسی پارسه، 5(16)، 137-158.
مجیدی، نورمحمد (1377). تاریخ و جغرافیای کهگیلویه و بویراحمد، به کوشش ایرج افشار. تهران: انتشارات علمی.
محمود بن عثمان (1358). فردوس المرشدی فی اسرار الصمدی، به کوشش ایرج افشار. تهران: انجمن آثار ملی.
مردمی، کریم و دهاقانی‌ تفتی، محسن (1392). بازتاب سیر مواجهه با تصوف نعمت‌اللهی در معماری مجموعه خانقاهی ـ زیارتگاهی شاه‌ ولی تفت. پژوهشهای معماری اسلامی، 1(1)، 139-158.
منیری‌جاوید، سهیلا (1382). چلهنشینی در عرفان اسلامی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. به راهنمایی علیرضا مظاهری. تهران: دانشگاه تهران، دانشکده ادیان.
موسوی‌نژاد، سید علی‌قنبر (1383). آشنایی با سلاله پاکان. یاسوج: اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان کهگیلویه و بویراحمد و انتشارات چویل.
والی اصفهانی، محمدیوسف (1372). خلد برین (ایران در روزگار صفویان)، به کوشش میرهاشم محدث. تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار.
هیلن‌براند، رابرت (1379). مقابر در معماری ایران دوره اسلامی، به‌ کوشش محمدیوسف کیانی. تهران: انتشارات سمت.
 
Ghorbannejad, P. (2014). Late onset of Sufism in Azerbaijan and the influence of Zarathustra thoughts on its fundamentals. International Journal of Multidisciplinary Thought, 4(2), 1–8.
Masson, M. E (1949). Reports Trudy JuTAK I. Ašhabad.
Spencer, J. (1971). Mystical architecture and the form of the Sufi convent. Islamic Culture, 45(2), 159–169.
Spencer, J. (1971). The Sufi order in Islam. Oxford: Oxford University Press.
Stein, S. A. (1994). Old routes of Western Iran. Budapest: Soros Foundation.
Stocqueler, J. (1832). Fifteen months’ pilgrimage through untrodden tracts of Khuzistan and Persia in a journey from India to England. London..