سیرالملوکِ نظام‌الملک: اغلاط، مجعولات و عامل آنها

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

اهمیت ادبی سیرالملوک یا سیاست‌نامه و جایگان آن در تاریخ اندیشه سیاسی ایرانیان بی‌نیاز از شرح است. با وجود این، اشتباهات و تناقضاتی در آن هست که از یک سو منش و دانش نویسنده و از سوی دیگر، انتساب این کتاب را به خواجه‌نظام‌الملک توسی به چالش کشیده است. گرچه این دو قضیه، موضوع پژوهش‌های پرشمار بوده است، اما تاکنون در پژوهشی جامع، به اغلاط و تناقضات کتاب پرداخته نشده است و بحث در باب صحت و سقم انتساب آن و هویت مؤلف نیز، ادامه دارد. در پژوهش حاضر، ضمن نقد و جمع‌بندیِ نتایج پژوهش‌های موجود، که گاه بسیار متناقض بوده‌اند، اغلاط و تناقضات متعدد کتاب آشکار شده است تا از رهگذر آن احتمال جعل و در صورت تصدیق، هویت جاعل نیز بررسی شود. بخشی از یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که بخشهای مغلوط و متناقض کتاب، مهم‌ترین گواه جعل بخشی از سیرالملوک است. این مجعولات و تطبیق محتوای آنها با فضای زمانه نیز حاکی است که جاعل بی‌گمان از فرزندان نظام‌الملک یا وابستگان آنان بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Niẓām al-Mulk’s Siyar al-Mulūk: The Reasons for Its Inaccuracies and Fabrications

نویسنده [English]

  • Morteza Daneshyar
Department of history and civilization of nation Muslim
چکیده [English]

Siyar al-Mulūk or Sīyāsat-Nāma is a masterpiece of Persian literature and an unparalleled work in the history of Iranian political thought. However, it contains inaccurate and contradictory remarks that not only have challenged his writer’s character and knowledge but also cast doubt on its ascription to Niẓām al-Mulk Ṭūsī. These two issues have resulted in numerous speculations and scholarship. The present study first criticizes and summarizes the results of these studies, and then through presenting the work’s inaccuracies and contradictions, offers new evidence regarding the fabrications in some parts of Siyar al-Mulūk. Finally, based on the above findings, this study reveals that most of Siyar al-Mulūk’s fabrications are basically contradictory and inaccurate parts, and the forger has certainly been one of the descendants of Niẓām al-Mulk or their associates.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Siyar al-Mulūk
  • Book Forgery
  • Saljuqs
  • Saljuqi Secretaries
  • Niẓām al-Mulk Ṭūsī
ابن‌اثیر، عزالدین أبوالحسن، الکامل فی التاریخ؛ بیروت: دار صادر- دار بیروت، 1385/1965.
ابن‌جوزی، أبوالفرج عبدالرحمن بن علی بن محمد؛ المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد و مصطفی عبدالقادر عطا؛ بیروت: دارالکتب العلمیة 1412/1992.
ابن‌کثیر دمشقی، أبوالفداء اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت: دارالفکر، 1407/ 1986.
ابوالحسنی (منذر)، علی،«مندرجات «ضد شیعی» سیاستنامه از آن خواجه نظام‌الملک نیست!»، کلام اسلامی،  1378، (ش. 29-150 تا 159-؛ 30-128 تا 147-؛ ۳۱-140 تا 160-).
اقبال، عباس، وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی، تهران: دانشگاه تهران، 1338.
آل‌داوود، علی، «آل الیاس»، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر موسوی‌بجنوردی، ج 1، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، 1367.
حاتمی و گلچین عارفی، «دیر گچین»، دانشنامه جهان اسلام، ج ۱۸، تهران: بنیاد دائره‌المعارف اسلامی، ۱۳۹۳.
باسورث، ادموند کلیفورد، تاریخ غزنویان، ترجمه حسن انوشه؛ تهران: امیرکبیر، 1378.
بهار، محمدتقی؛ سبک شناسی: تاریخ تطور نثر فارسی، تهران: چاپخانه خودکار، 1326-1321 ش.
بیهقی، ابوالحسن‌علی بن زید، معروف به ابن فندق؛ تاریخ بیهق؛ تصحیح احمد بهمنیار، تهران: کتابفروشی فروغی، 1317.
بیهقی، ابوالفضل محمد، تاریخ بیهقی، به کوشش خلیل خطیب‌رهبر، تهران: آفتاب، چ 12، 1387.
خطیبی، ابوالفضل، «انوشیروان خالد کاشی»، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر موسوی‌بجنوردی، ج 10، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، 1380.
راوندی، محمد بن علی، راحه الصُّدور و آیه السرور در تاریخ آل سلجوق؛ به کوشش محمد اقبال؛ تهران: امیرکبیر، 1364.
رضازاده لنگرودی، رضا، «جنابی، ابوطاهر سلیمان»، دانشنامه جهان اسلام، ج 10، تهران: بنیاد دائره‌المعارف اسلامی، 1385.
همو، «ابوطاهر جنابی»، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر موسوی بجنوردی، ج ۵، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، 13۷۵.
سبکی، تاج‌الدین؛ طبقات الشافعه الکبری؛ به کوشش محمود محمد الطناحی و عبدالفتاح محمد الحلو؛ قاهره: عیسی البابی الحلبی، 1383 ق/1964 م.
صدرالدین ابوالحسن علی بن ناصر حسینی، زبده التواریخ (اخبار امراء و پادشاهان سلجوقی)، ترجمه رمضان‌علی روح‌الهی؛ تهران: ایل شاهسوند، 1380.
صدیقی، غلامحسین؛ جنبش‌های دینی ایرانی در قرن‌های دوم و سوم هجری؛ تهران: پاژنگ، 1372.
طباطبائی، سید جواد، خواجه نظام الملک، تهران: طرح نو، 1375.
طهماسبی، ساسان، «رقابت عراقی‌ها و خراسانی‌ها در دیوان‌سالاری سلجوقی»، نامه انجمن، 1382 (ش.3)، 141-158.
عمادالدین محمد بن محمد اصفهانی، تاریخ دولة آل سلجوق، به کوشش یحیی مراد، بیروت: دارالعلمیة، 2004/1425 ق.
قزوینی رازی، عبدالجلیل؛ النقض موسوم به بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض؛ به کوشش میرجلال الدین محدث اُرمَوی، تهران: انجمن آثار ملی، 1358.
گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن الضحاک، زین الاخبار، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران 1363.
مجهول المؤلف، «نقدی تاریخی بر سیره الملوک»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، دی 1376 (ش. 3) 19ـ24.
مقدسی، أبوعبدالله محمد؛ أحسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم؛ القاهرة: مکتبة مدبولی، ط.2، 1411/1991.
مینوی، مجتبی، نقد حال، تهران: خوارزمی، 1351.
موحد، محمدعلی، «سیاست نامه و فتاوای جهانداری»، شبه‌قاره، فروردین 1392 (ش. ۱) 297- 318.
مؤمنی، محسن، «وزارت مجدالملک قمی، واکاوی رقابت خراسانی ـ عراقی»، جستارهای تاریخی، 1393(س.5) 137-155.
نظام‌الملک طوسی، سیاست‌نامه، برای دبیرستان‌ها، به کوشش عباس اقبال، تهران: چاپخانه مجلس، 1320.
همو، سیاست‌نامه (سیرالملوک)، به کوشش جعفر شعار، تهران: شرکت کتاب‌های جیبی، 1348.
همو، سیاست‌نامه (بر اساس چاپ شفر)، به کوشش مرتضی مدرسی‌چهاردهی و تعلیقات محمد قزوینی، تهران: طهوری،1334.
همو، سیرالملوک (سیاست‌نامه)، به کوشش هیوبرت دارک، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1340.
همو، تهران: علمی و فرهنگی، چ 10، 1395.
یاقوت حموی، ابوعبدالله، معجم البلدان، بیروت: دار صادر، ط الثانیة، 1995 م.
یوسفی، غلامحسین، دیداری با اهل قلم (درباره بیست کتاب نثر فارسی)، مشهد: دانشگاه فردوسی، ۱۳۵۵.
Khismatulin, A. A., "To Forge a Book in the Medieval Ages: Nezām al-Molk’s Siyar al-Moluk (Siyāsat-Nāma," Persianate Studies (1(1):pp. 30-66), 2008.
Lambton, A. K. S., “The Dilemma of Government in Islamic Persia: The "Siyāsat-nāma" of Niẓām al-Mulk”, Iran, Vol. 22 (1984): 55-66.
Nizam oul-Moulk, Siaset-name, tr. to Russian, B.N. Zakhoder, Moscow and Leningrad, 1949.
Paul, Jürgen, “Alptegin in the Siyāsat-nāma”, Afghanistan 1.1 (2018): 122–140.
Simidchieva. M.“Siāsat-nāme revisited :the question of authenticity” in Bert G .Fragner et al., eds., Proceedings of the Second European Conference on Iranian Studies 1991(pp.657-674), Rome, 1995.
Tetley, G. E., The Ghaznavid and Seljuk Turks: Poetry as a Source for Iranian History, London, Taylor & Francis, 2009.
Tor, D. G., “Sovereign and Pious: The Religious Life of the Great Seljuq Sultans”, The Seljuqs: Politics, Society and Culture, Christian Lange and SongülMecit, Eds (Edinburgh: Edinburgh University Press, 2011), pp. 39-62.
Yavari, Neguin, “SIAR AL-MOLUK,” EncyclopædiaIranica, online edition, 2015, http://www.iranicaonline.org/articles/siar-al-moluk.