تعیین طول جغرافیایی مواضع زمین براساس ماه‌گرفتگی در کتاب تحدید نهایات الأماکن بیرونی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ علم دورۀ اسلامی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تهران

2 استادیار، پژوهشکدۀ تاریخ علم، دانشگاه تهران

3 استاد، گروه مهندسی مکانیک، دانشگاه تربیت مدرس تهران

چکیده

در متون جغرافیایی دورۀ اسلامی، اعم از جغرافیای توصیفی و جغرافیای ریاضی، در انتخاب خط استوا به عنوان مبدأ عرض جغرافیایی اتفاق نظر وجود دارد اما مبدأ طول جغرافیایی گاه به‌پیروی از هندیان «قبة الأرض» و گاه به‌پیروی از یونانیان «جزایر خالدات» در نظر گرفته می‌شده است. علاوه بر این ملاک تقسیم‌بندی بخش آباد زمین به اقلیم‌های هفت‌گانه طول ساعات بلندترین روز سال است که به عرض جغرافیایی مربوط است. از این رو محاسباتِ مربوط به تعیینِ عرض جغرافیاییِ مواضع مختلف زمین در آثار جغرافیای ریاضی می‌آمده است اما آوردن محاسبۀ طول جغرافیایی عمومیت ندارد. بیرونی در تحدید نهایات الأماکن که می‌توان آن را کتابی در جغرافیای ریاضی به حساب آوردْ علاوه بر محاسبات مربوط به عرض جغرافیایی، محاسبات تعیین طول جغرافیایی را نیز آورده است و تلاش می‌کند دستورالعمل‌هایی کلی برای محاسبۀ اختلاف طول جغرافیایی دو شهر به‌دست دهد. در این مقاله روش‌های محاسبۀ اختلاف طول جغرافیایی بر اساس رخداد ماه‌گرفتگی بر اساس کتاب تحدید نهایات الأماکن بررسی شده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Determination of the Longitude of Earth positions Based on Moon Eclipse in Bīrūnī’s Taḥdīd Nihāyāt al-Amākin

نویسندگان [English]

  • Farshad Karamzade 1
  • Hanif Ghalandari 2
  • Gholamhosein Rahimi 3
1 Ph.D. Canidate, History of Science in Islamic Period, Institute for Humanities and Cultural Studies
2 Assisstant professor, Institute for the history of science, University of Tehran
3 Professor, Mechanical Engineering, Tarbiat Modares University
چکیده [English]

All geographical works in Islamic period, both descriptive and mathematical, agree to choose the equator as the source of latitude, but following the Indians, the source of the longitude was sometimes considered the “cupola of the Earth” (Qubba al-ʾArḍ) and following the Greeks sometimes the “Eternal Island” (Jazāʾir Khālidāt). Moreover, division of the inhabited part of the Earth into seven Climes is based on the length of the longest day and it also depends to geographical latitude. Hence, the authors of the astronomical works bring the computations of the latitude in their works but they do not usually mention to the computations of the longitude. Bīrūnī, in his Taḥdīd Nihāyāt al-Amākin -that we can consider it as a mathematical geography work- brings two kind of computations. This article studies the methods of computation of the longitude deference between two places based on moon eclipse in Bīrūnī’s Taḥdīd.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Bīrūnī
  • Geography
  • Longitude
  • Mathematical geography
  • Taḥdīd Nihāyāt al-Amākin
بطلمیوس، جغرافیا، به کوشش فؤاد سزگین و دیگران، فرانکفورت، 1407ق/1987م.
بیرونی، التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، انجمن آثار ملی، 1316ـ1318ش.
همو، تحدید نهایات الأماکن لتصحیح مسافات المساکن، به کوشش بولگاکوف، قاهره، 1962م (تجدید چاپ در الجغرافیا الإسلامیة، به کوشش فؤاد سزگین، ج 25، فرانکفورت، 1413 ق/ 1993م).
همو، تحقیق ماللهند، به کوشش ادوارد زاخاو، لندن، 1887م (تجدید چاپ در الجغرافیا الإسلامیه، به کوشش فؤاد سزگین، ج 105، فرانکفورت، 1413هـ/1993م).
همو، قانون مسعودی، 3ج، حیدرآباد دکن، 1954ـ1956م.
کرامتی، یونس. (1383ش). «بیرونی». دایره‌المعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
کرم‌زاده، فرشاد؛ قلندری حنیف، رحیمی، غلامحسین. (پاییز و زمستان 1395). «جغرافیای ریاضی در نخستین آثار نجومی دورۀ اسلامی». تاریخ علم. دورۀ 14، شمارۀ 2. ص161ـ174.
گنجی، محمدحسن، «خالدات، جزایر»، دانشنامۀ جهان اسلام، ج 14، صص678ـ680.
نیک فهم خوب‌روان، سجاد، «جزایر خالدات»، دائرة­المعارف بزرگ اسلامی، ج 21، صص 642ـ646.
Kennedy, A. R., A Commentary upon kitāb Taḥdīd Nihāyāt al- Amākin li Taṣḥīḥ Masāfāt al-Masākin, Beirut, 1973 (Reprint in Islamic Geography, ed. F. Sezgin, vol 27, Frankfurt, 1992).
Idem, Geographical Coordinatical of Localitities from Islamic Sources, Frankfort, 1987.
Idem, “Mathematical Geography”, Encyclopedia of the History of Arabic Science, London/New York, 1996, vol. I.
Ferrand, G. (1923). “Notes de Géographie Orientale”. Journal Asiatique, Tome CCII. pp. 1-35.