مقایسة کاربرد نمادین رنگ در نگارة سیر شبانة پیامبر (ص) به‌سوی مسجدالاقصی (معراج‌نامة میرحیدر و نگارة معراج سلطان محمد)

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد هنر اسلامی (مطالعات تاریخی – تطبیقی)، دانشگاه بیرجند

2 گروه صنایع دستی، دانشکده هنر، دانشگاه بیرجند، بیرجند، خراسان جنوبی، ایران

چکیده

معراج در دوره‌های متفاوت اسلامی مورد توجة نگارگران بوده است. نگارگر تمایل داشته که عالمِ مثال را تصویرگری کند، برای این منظور تا حد ممکن از عنصر خیال استفاده کرده است. رنگ را می‌توان یکی از عناصر اصلی و کاربردی در این راستا دانست. رنگ مؤثرترین و برجسته‌ترین وجه نگارگری ایرانی است که ویژگی‌های معنایی، دیداری و روانی خاص دارد و نگارگر ایرانی آن را در آثار خود، آگاهانه یا ناخودآگاه با توجه و هدف به‌کار برده است. به‌نظر می‌رسد این نمادگرایی رنگی در نگارگری ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد. رنگ‌های متمایز در آثار مختلف، نمادهای متفاوت داشته‌اند و چنین نبود که یک رنگ، نماد یک چیز معین و خاص باشد؛ از همین‌رو، نگارندگان با بررسی، تحلیل و مقایسة میزان استفادة نگارگران از بار معنایی رنگ‌های متفاوت در نگاره‌ها بر آن شدند که رابطة معنادار میان میزان استفاده از رنگ‌ها و محتوای نگاره‌ها را دریابند. نگاره‌های مورد بررسی در این پژوهش؛ نگارة معراج میرحیدر (839-840) مربوط به‌دورة تیموری و مکتب هرات، و نگارة معراج سلطان محمد اثر سلطان محمد (945-949) مربوط به‌دورة صفوی و مکتب تبریز دوم هستند. پژوهش حاضر برای دست‌یابی به‌پاسخ این پرسش است که کاربرد نمادین رنگ‌ها در این دو نگاره دارای چه شباهت‌ها و تفاوت‌هایی بوده است؟ روش به کاررفته در این پژوهش تطبیقی-تاریخی بود. در این راستا، استخراج مؤلفه‌های رنگی از هر دو نگاره در قالب جدول انجام و در ادامه به‌بررسی ویژگی‌های نمادشناسانه رنگ‌های مرحلة پیش در قالب جدول پرداخته شد. سپس داده‌های رنگی به‌دست آمده از نگاره‌ها و نمادشناسی آنها مورد بررسی و تطبیق قرار گرفت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Comparative Analysis of the Symbolic Use of Color in Depictions of the Night Journey of the Prophet Muhammad (PBUH) Towards the Al-Aqsa Mosque

نویسندگان [English]

  • Elahe Aref pour 1
  • Mozhgan Kheirollahi Aznavleh 2
1 Master student in Islamic art (historical-comparative studies), University of Birjand
2 Department of handicraft, faculty of art, University of Birjand. Southern Khorasan, Iran
چکیده [English]

The Qur'anic theme of al-Miʿrāj has historically captivated painters across different periods of Islamic art. This study delves into the symbolic use of color in two significant depictions of al-Miʿrāj. Specifically, the research focuses on analyzing the symbolic relationship between the use of colors and the content of the paintings, aiming to uncover the meaningful differences and similarities in the symbolic use of colors in these artworks. The paintings under examination are the Miʻrāj nāmah by Mīr Ḥaydar (dated around 839-840 AH) from the Timurid period and Herat school, and the Miʻrāj by Sulṭān Muḥammad (dated around 945-949 AH) from the Safavid period and the second school of Tabriz. The element of color in these paintings contains meanings beyond its appearance, and the study seeks to reveal and interpret these hidden meanings through a thorough and comparative analysis of the symbolic characteristics of the colors used in both artworks. Utilizing a comparative-analytical approach, the research involves the extraction of color components from both paintings, followed by an examination of their symbolic characteristics. The obtained color data and their respective symbolism are then meticulously analyzed and compared to provide insights into the symbolic use of colors in the selected artworks, ultimately addressing the main question of the research. Through a methodological framework that combines library studies and comparative data analysis, this study aims to contribute to a deeper understanding of the intricate visual narratives and symbolic representations prevalent in Islamic art, particularly in the context of the al-Miʿrāj.

کلیدواژه‌ها [English]

  • al-Miʿrāj
  • Color symbolism
  • Sulṭān Muḥammad
  • Mir Mīr Ḥaydar
آژند، یعقوب ( ۱۳۶۸). حروفیان و بیداد تیموری. کیهان فرهنگی و هنری.
آژند، یعقوب ( ۱۳۸۴). سیمای سلطان محمد نقاش. تهران: فرهنگستان هنر.
امیرخانی، غلامرضا ( ۱۳۸۳). تیموریان. تهران: پژوهش‌های فرهنگی.
ایتن، جوهانز ( ۱۳۶۵). کتاب رنگ. ترجمه محمدحسین حلیمی. تهران: انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.
بازرگان، نوید؛ علیزاده خیاط، محمد؛ فرج نژاد، ناصر و فرهنگ، زهرا (۱۳۹۳). بررسی نماد رنگ و نقش درفش در حماسه. نشریه بهارستان سخن، 11 (۲۷)، زمستان، ۴۱- ۶۶.
بلخاری قهی، حسن ( ۱۳۸۴). مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی. 2 جلد. تهران: انتشارات سوره مهر.
بوکور، مونیک دو (۱۳۹۴). رمزهای زنده جان. ترجمة جلال ستاری. تهران: مرکز.
پاکباز، رویین ( ۱۳۸۳). دایره المعارف هنر. تهران: فرهنگ معاصر.
پاکباز، رویین (۱۳۸۴). نقاشی ایرانی. تهران: سیمین و زرین.
پوپ و دیگران (1384). سیر و صور نقاشی ایران. ترجمه یعقوب آژند. تهران: مولی.
پور علی‌خانی، هانیه (۱۳۸۰). دنیای اسرارآمیز رنگ‌ها. تهران: هزاران.
تهرانی، رضا (۱۳۸۹). بررسی تطبیقی عناصر ساختاری در معراج‌نامه احمد موسی و معراج‌نامه میرحیدر. فصلنامه نگره، 5 (۱۴)، ۲۳- ۳۷.
توبیهای نجف‌آبادی، الهه و فنایی، زهرا (1396). تحلیل کاربرد رنگ در نگاره‌های معراج‌نامه میرحیدر بر مبنای جایگاه رنگ در قرآن مجید و احادیث. نشریه علمی‌پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، 13 (28)، زمستان، 98- 119.
جوانی، اصغر (۱۳۸۵). بنیان‌های مکتب نقاشی اصفهان. تهران: فرهنگستان هنر.
حاتم، غلامعلی ( ۱۳۷۵). نگاهی به هنر نگارگری ایران. هنر و معماری، نشریه هنر، (۳۰)، زمستان و بهار، 207- 220
حقیقت، عبدالرفیع ( ۱۳۶۷). تاریخ عرفان و عارفان ایرانی. تهران: کوشش.
خواجه گیری، طاهره؛ شجری، رضا؛ شمیسا، سیروس و راستگوفر، سید محمد (۱۳۹۹). نشانه‌شناسی خویشکاری نام رستم در شاهنامه. نشریه مطالعات زبانی بلاغی، 11 (۲۲)، پاییز و زمستان، ۱۶۱ - ۱۹۰.
دانش، کاظم و خزایی، محمد ( ۱۳۹۹). نمادشناسی رنگ سبز در فرهنگ و هنر ایرانی _اسلامی. فصلنامه پیکره دانشکده هنر دانشگاه شهید چمران اهواز، ۱۹ (9)، بهار، ۱۸- ۲۹.
داور، ابوالقاسم؛ محمدی‌خواه، محمد و حسینی، الهام ( ۱۳۹۶). بررسی تطبیقی نگاره «در راه اورشلیم» و نگاره «معراج» اثر سلطان محمد (با تأکید بر پیامبر جبرئیل و براق). نشریه پژوهش در هنر و علوم ‌انسانی، ۵ (2)، ۴۱ - ۶۶.
رضانژاد، محمدرضا؛ غنی‌پور ملکشاه، احمد؛ محسنی، مرتضی و روحانی، مسعود. (۱۳۹۹). مقایسه کاربرد رنگ در ادبیات و عناصر بصری نگارگری در دو اثر منظوم خسرو و شیرین و لیلی و مجنون. هنر و معماری مطالعات هنر اسلامی، 16 (۳۷)، ۱۲۳ - ۱۴۶.
رومی، سیما ( ۱۳۹). بررسی نماد شناختی اعداد ۳، ۷ و ۱۹ در نگاره معراج اثر سلطان محمد. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر اصفهان: دانشکده هنر ادیان و تمدن‌ها، گروه هنر اسلامی، رشته هنر اسلامی، گرایش نگارگری.
سان، هوارد و سان، دورتی ( ۱۳۷۸). زندگی با رنگ، ترجمه: نغمه صفاریان پور، تهران: مؤسسه فرهنگی انتشاراتی حکایت.
سگای، ماری‌رز (1385). معراج‌نامه: سفر معجزه‌آسای پیامبر (ص). ترجمة مهناز شایسته‌فر. تهران: مؤسسة مطالعات هنر اسلامی (مهاس).
سودآور، ابوالعلا ( ۱۳۷۴). نگارگری در دوران صفویه. ترجمة مهدی حسینی. فصلنامة هنر، (۲۹).
شاهین، شهناز (۱۳۸۳). بررسی نماد رنگ در تئاتر و ادبیات و در آیین ملت‌ها. نشریه هنرهای زیبا، معماری و شهرسازی، (۱۸)،تابستان، ۹۹ - ۱۰۸.
شایسته فر، مهناز ( ۱۳۸۴). عناصر هنر شیعی در نگارگری و کتیبه نگاری تیموریان و صفویان. تهران: انتشارات مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (۱۳۷۲). صور خیال در شعر فارسی. تهران: انتشارات آگاه.
شمسی، شاد قزوینی ( ۱۳۸۵). معراج‌نامه نگین درخشان نگارگری ایلخانی. نشریة هنرهای زیبا، 11 (۲۸)، ۸۵ - ۹۲.
شین دشتگل، هلنا ( ۱۳۹۱). معراج نگاری نسخه‌های خطی تا نقاشی‌های مردمی با نگاهی به پیکرنگاری حضرت محمد. چاپ دوم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
طالبی، مرتضی؛ قاری، محمدرضا و داوود آبادی فراهانی، محمدعلی (۱۳۹۹). تصویرسازی منظومه‌های غنایی در تطبیق با نگاره‌های خمسه شاه طهماسبی (با تأکید بر چهار منظومه: سلیم و سلمی، فیروز و نسرین، تا و دمن، ناز و نیاز). نشریة مطالعات هنر اسلامی، 17 (۳۹)، ۲۲۵ -۲۴۴.
طاهرخانی، سکینه و بهروزی، مهرناز. (1389). هنر کتاب‌آرایی مکتب هرات در عصر تیموری. نشریه تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی واحد محلات، 14 (55)، زمستان، 175- 185.
عباسی، علی. پیراوی ونک، مرضیه. نیکونژاد، محبوبه. ( ۱۳۹۲). چند سویگی معنایی آتش در معراج‌نامه تیموری. جلوه هنر، 5 (۱۰)،پاییز و زمستان، 45-60.
قادر نژاد، مهدی. الیاسی، بهروز (۱۳۹۱). حضور کهن‌الگوها در نگارگری ایرانی موارد مطالعه: نور، سایه، رنگ. فصلنامه علمی‌پژوهشی هنرهای تجسمی نقش‌مایه، 5 (12)، پاییز، ۹۵- ۱۰۴.
قاضی، عبدالرحیم ( ۱۳۷۷). نظام‌الملک ثانی علیشیر نوایی. تاریخ پژوهش.
قاضی‌زاده، خشایار و خزایی، محمد ( ۱۳۸۴). مقامات رنگ در هفت‌پیکر نظامی و تجلی آن در نمونه‌ای از آثار نگارگری. مطالعات هنر اسلامی، 1 (۳)، پاییز و زمستان، ۷ - ۲۴.
کربن، هانری. ( ۱۳۹۰). واقع‌انگاری رنگ‌ها و علم میزان. انشاالله رحمتی، چاپ دوم، تهران: نشر صوفیا.
کربن، هانری (۱۳۸۷). انسان نورانی در تصوف ایرانی. ترجمه: فرامرز جواهری نیا. چاپ دوم. نشر آموزگار خرد: شیراز.
کوپر، جی. سی ( ۱۳۷۹). فرهنگ مصور نمادهای سنتی. ترجمه ملیحه کرباسیان. تهران: نشر فرشاد.
کورکیان، آن ماری و سیکر، ژ.پ ( ۱۳۸۷). باغ‌های خیال. ترجمه پرویز مرزبان. چاپ دوم. تهران: نشر و پژوهش فروزان روز.
لافورگ، رنه و آلندی، رنه (1387). نمادپردازی (مجموعه مقالات اسطوره و رمز). گردآورده و ترجمه جلال ستاری. چاپ سوم. تهران: سروش.
لطیفیان، نارملا و شایسته فر، مهناز ( ۱۳۸۱). بررسی ویژگی‌ها و مطالعه تطبیقی نگاره‌های ایرانی در دوران تیموری و صفوی (دو شاهنامه بایسنقری _شاه طهماسبی). هنر و معماری، نشریه هنر، ۲ (1)، زمستان، 55- 66.
لوشر، ماکس ( ۱۳۸۱). روان‌شناسی رنگ‌ها. ترجمه روانی‌پور. تهران: مؤسسه انتشارات فرهنگستان یادواره.
محسنی نیا، ناصر و امیری فر، عاطفه ( ۱۳۹۱). رمز شناسی اسطوره رنگ‌ها و اعداد در داستان رستم و اسفندیار. نشریه مطالعات ایرانی، 11 (۲۲)، پاییز، ۵۷ - ۸۲.
مرادخانی، علی و عتیقه‌چی، نسرین ( ۱۳۹۷). تفسیر نشانه‌شناختی رنگ از منظر حکمی در نگارگری ایرانی اسلامی. نشریه رهپویه هنر، 1 (1)، زمستان، ۵ - ۲۲.
ندافی پور، مسعود؛ افشاری، مرتضی و مقنی پور، مجیدرضا (۱۳۹۰). بررسی تضادهای هفت‌گانه رنگی در دو نگاره از نسخه (۹۳۵ هجری) ظفرنامه تیموری شرف‌الدین علی یزدی محفوظ در کاخ_ موزه گلستان. نشریه مطالعات تطبیقی هنر،  (۱)، بهار و تابستان، ۵۹ - ۷۶.
نصر، سید حسن ( ۱۳۶۶). علم در اسلام. ترجمه احمد آرام. انتشارات سروش.
نصر، سید حسین ( ۱۳۸۹). هنر و معنویت اسلامی. ترجمه رحیم قاسمیان. تهران: انتشارات حکمت.
نصیری، محمد افراسیاب‌پور و علی‌اکبر احمدی، فریبا (۱۳۹۷). نماد عرفانی رنگ در هنر و معماری اسلامی. نشریه عرفان اسلامی، 14 (۵۶). تابستان، ۵۳ – ۷۱.
واحدی‌زاده، فائقه ( ۱۴۰۱). مطالعه نماد رنگ در نگاره‌های دوران اسلامی (مطالعه موردی یک نگاره از ظفرنامه تیموری منسوب به کمال‌الدین بهزاد). نشریه جستار نامه فرهنگ و هنر اسلامی، 1 (۱)، پاییز، ۵۱ تا ۵۹.
واقعه دشتی، سید مائده ( ۱۳۹۳). نقد شعر رهی معیری از منظر روان‌شناسی لوشر. نشریه پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، 5 (۱۷)، پاییز، ۱۹۳- ۲۱۶.
وکیلی، ندا و جوانی، اصغر (۱۳۹۳). تطبیق نشانه معناشناسی تصاویر دوزخ (در نگاره‌های معراج‌نامه شاهرخی و آثار دُره از کمدی الهی دانته). باغ نظر، ۲۹(11)، تابستان 71-80.
یارحمدی، علی؛ سید یزدی، زهرا؛ جعفری قریه و علی، حمید ( ۱۳۹۸). کارکرد نماد رنگ در اصول زایی و اسطوره‌زدایی بر اساس نمایشنامه چهار صندوق بهرام بیضایی. نشریه پژوهش زبان و ادبیات فارسی، 17 (۵۵)، زمستان، ۵۹ - ۹۳.
یونگ، کارل گوستاو ( ۱۳۷۷). انسان و سمبل‌هایش. مترجم محمود سلطانیه. تهران: جامی.
url1. https://www.bl.uk/manuscripts/Viewer.aspx?ref=or_2265_fs001r , 23.06.2023