مکان‌های خاکسپاری در شهرهای بزرگ ایران دوران اسلامی: از آغاز تا حملة مغول

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن اسلامی، دانشگاه معارف اسلامی، قم، ایران،

2 دانشیار گروه ایران‌شناسی، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

چکیده

این پژوهش به‌ارزیابی مکان‌های دفن مردگان در شهرهای بزرگ ایران از آغاز دوران اسلامی تا زمان حملة مغول، با تمرکز بر این پرسش اصلی که انتخاب این مکان‌ها از سوی مردم تحت چه تأثیراتی بوده، می‌پردازد. پژوهش حاضر با هدف واکاوی رویه‌ها و عوامل تعیین‌کننده در انتخاب مکان‌های دفن و تبیین تاثیرات دینی، سنتی، اجتماعی و جایگاه فردی بر این انتخاب‌ها صورت گرفته است. با مروری بر مراجع تاریخ محلی و آثار رجالی به‌مثابة منابع اصلی، این تحقیق به‌روش کیفی و رویکرد تحلیلی-توصیفی، الگوهای دفن در جامعة ایرانی طی این دوره را بررسی می‌کند. یافته‌ها نشان دادند که محل دفن عامة مردم در گورستان‌های عمومی بوده و شخصیت‌های سرشناس، مانند رجال سیاسی-حکومتی و دانشمندان افزون بر آن، در مکان‌های خاص مانند منازل شخصی، مدارس، مساجد، خانقاه‌ها، بستان‌ها، کاخ‌ها و دارالاماره‌ها به‌خاک سپرده می‌شدند. تحلیل این داده‌ها بر این واقعیت تأکید دارد که عوامل متنوعی چون باورهای دینی، مسائل سیاسی و اجتماعی و هویت‌بخشی طبقاتی، در انتخاب مکان‌های دفن مؤثر بوده‌اند. همچنین در نتیجه‌گیری، این یافته‌ها به ما امکان می‌دهند تا از ساختارهای فرهنگی و اجتماعی حاکم بر جامعة ایرانِ دوران مورد مطالعه، درک عمیق‌تری داشته باشیم.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Burial Sites in Major Cities of Islamic Iran: From the Early Islamic Period to the Mongol Invasion

نویسندگان [English]

  • Sayyed Muhammad Mahdi Shariati 1
  • ali ghofrany 2
1 PhD student in the History of Islamic Culture and Civilization, Department of History and Islamic Civilization, University of maaref, Qom, Iran
2 Associate Professor, Department of Iranian Studies, Faculty of Humanities, Bu-Ali Sina University, Hamadan, Iran
چکیده [English]

This study examines burial locations in the major cities of Islamic Iran from the early Islamic period up to the Mongol invasion. It centers on the question of what factors influenced the public’s choices in selecting burial sites. The research aims to analyze the practices and determining elements behind these decisions, emphasizing the roles of religious, traditional, and social considerations, as well as the individual’s status. Drawing on local historical chronicles (tawārīkh-i maḥallī) and biographical works (kutub-i rijāl) as primary sources, the study employs a qualitative, analytical-descriptive methodology to investigate patterns of interment in Iranian society during this period. The findings indicate that while the general population was typically buried in public cemeteries, elite figures-including political authorities and scholars-were often interred in distinct settings such as private residences, madrasas, mosques, khānqāhs, gardens, palaces, and government buildings (dār al-imārah). The analysis underscores how a variety of influences-ranging from religious beliefs and political conditions to social hierarchy and class identity-shaped burial practices. These insights contribute to a deeper understanding of the cultural and societal frameworks prevailing in Iran throughout the Islamic era prior to the Mongol incursion.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic Iran
  • Burial
  • Cemeteries of Islamic Iran
  • Designated Tombs
  • Graves of ʿUlamāʾ and Notable Figures

مراجع

قرشی، ابن ابی الوفاء (بی‌تا). الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة. کراتشی: میر محمد کتب خانه.
ابن اثیر، عزالدین (1385). الکامل فی التاریخ. بیروت: دار الصادر.
ابن اسفندیار‌، بهاءالدین محمد بن حسن (1366). تاریخ طبرستان. چاپ دوم. تهران: پدیدة خاور.
ابن بطوطه، محمد بن عبدالله‏ (1417). رحلة ابن بطوطة. تحقیق عبدالهادی التازی. ریاض: أکادیمیة المملکة المغربیة.
ابن طقطقی، محمدبن علی (1360). تاریخ فخری در آداب ملکداری و دولت‌های اسلامی. ترجمة محمد وحید گلپایگانی. چاپ دوم. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ارجح، اکرم (1389). خانقاه. دانشنامة جهان اسلام. 14 جلد. تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی. 796-812.
اشپولر (1386). تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی. مترجم جواد فلاطوری. چاپ هفتم. تهران: علمی و فرهنگی.
اشرف، احمد (1353). تحقیق در مسائل ایران: ویژگی‌های تاریخی شهرنشینی در ایران دورة اسلامی. نامة علوم اجتماعی، 1 (4)، 7-49.
اصطخری، ابواسحاق ابراهیم بن محمد (2004). المسالک و الممالک، تحقیق محمد جابر عبدالعال الحینی. چاپ اول. قاهره: الهیئة العامة لقصور الثقافة.
افضل الدین کرمانی (1326). ابوحامد احمد بن حامد، تاریخ افضل یا بدایع الازمان فی وقایع کرمان. فرآوردة مهدی بیاتی. تهران: چاپخانة دانشگاه تهران.
افضل الدین کرمانی (1356). عقد العلی للموقف الاعلی، تحقیق علی محمد عامری نائینی. تهران: روزبهان.
بارتولد، واسیلى ولادیمیروویچ‏ (1366). ترکستان نامه. ترجمة کریم کشاورز. چاپ دوم. تهران: آگاه.
تاریخ سیستان (1366). تصحیح ملک الشعرای بهار. چاپ دوم. تهران: پدیدة خاور.
جنید شیرازی، ابوالقاسم (1328). شَدّ الإزار فى حط الأوزار عن زوّار المزار. تصحیح و تحشیه محمد قزوینی و عباس اقبال. چاپ اول. تهران: چاپخانة مجلس.
جیهانی، ابوالقاسم بن احمد (1368). اشکال العالم. ترجمة علی بن عبدالسلام کاتب. مقدمه و تعلیقات فیروز منصوری. چاپ اول. تهران: به نشر.
حاکم نیشابوری، ابوعبدالله (1375). تاریخ نیشابور. مترجم محمد بن حسین خلیفة نیشابوری. چاپ اول. تهران: آگه.
حبیبی، عبدالحى‏ (1380). تاریخ افغانستان بعد از اسلام‏. چاپ اول. تهران: افسون.
رافعی قزوینی، عبدالکریم بن محمد (1408). التدوین فی اخبار قزوین. بیروت: دارالکتب العلمیة.
راوندی، محمدبن علی بن سلیمان (1364). راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق. تصحیح محمد اقبال و مجتبی مینوی. چاپ دوم. تهران: امیرکبیر.
سبکی، عبدالوهاب بن علی (1413). طبقات الشافعیة الکبری. محقق محمود محمد الطناحی و عبدالفتاح محمد الحلو. چاپ دوم. جیزه: هجر للطباعة والنشر والتوزیع.
سلطان‌زاده، حسین (1362). روند شکل‌گیری شهر و مراکز مذهبی در ایران. تهران: انتشارات آگاه.
سمعانی، ابوسعد عبدالکریم بن محمد (1962). الأنساب. چاپ اول. حیدر‌آباد: مجلس دائرة المعارف العثمانیة.
سهمی، حمزه بن یوسف (1407). تاریخ جرجان. چاپ چهارم‏. بیروت: عالم الکتب‏.
شیخی، محمد (1382). ساختار محله‌ای شهر در سرزمین‌های اسلامی. علوم اجتماعی، (22)، 41-68.
صریفینی، ابراهیم بن محمد (1362). تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق‏. تصحیح محمد کاظم محمودی. چاپ اول.‏ قم: جامعة مدرسین حوزة علمیة قم.
طبری، ابوجعفر محمدبن جریر (1387). تاریخ الامم و الملوک (تاریخ الطبری‏). چاپ دوم. بیروت: روائع التراث العربی.
عدلی، محمدرضا (1392). خانقاه، دائرة المعارف بزرگ اسلامی. 21جلد. تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
قمی، حسن بن محمدبن حسن (1385). تاریخ قم. مترجم حسن بن على بن عبدالملک قمى. چاپ اول.‏ قم: کتابخانه بزرگ آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی.
کاتب یزدی، احمدبن حسین (1357). تاریخ جدید یزد. به‌کوشش ایرج افشار. تهران: فرهنگ ایران زمین: امیرکبیر.
گردیزی، عبدالحی بن ضحاک (1363). زین الأخبار. تصحیح عبدالحی حبیبی. تهران: دنیای کتاب.
مافرّوخی اصفهانی، مفضل بن سعد (1385). محاسن اصفهان. ترجمة حسین بن محمد آوی. چاپ اول. اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری.
المختارات من الرسائل (1355). مقدمه و فهارس به‌کوشش ایرج افشار. تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
مهدوی، سید مصلح‌الدین (1382). مزارات اصفهان. تصحیح اصغر منتظر القائم. چاپ اول. اصفهان: دانشگاه اصفهان.
نرشخی، ابوبکر محمد بن جعفر (1363). تاریخ بخارا. چاپ دوم. تهران: توس.
نسفی، عمربن محمد (1387). القند فی ذکر علماء سمرقند. چاپ اول. تهران: دفتر نشر میراث مکتوب.
یاقوت حموى، شهاب‌الدین ابوعبدالله‏ (1995). معجم البلدان‏. چاپ دوم. بیروت: دار صادر.
یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم (1422). العروة الوثقی. شرح محمد فاضل موحدی لنکرانی. قم: مرکز فقه الأئمة الأطهار (علیهم السلام).
 
پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی
دوره 57، شماره 2
بهمن 1403
صفحه 205-230

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 18 شهریور 1403
  • تاریخ بازنگری: 01 بهمن 1403
  • تاریخ پذیرش: 28 اسفند 1403

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار