توصیف محمد میرزا مهندس از جغرافیای ایران در نسخۀ خطی «جغرافیای عراق عجم و عرب»

نوع مقاله : مروری

نویسنده

دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

نسخۀ شمارۀ 705 کتابخانه و موزۀ ملی ملک، رساله‌ای است با عنوان «جغرافیای عراق عجم و عرب»، تألیف محمد میرزا مهندس (تاریخ نگارش رساله: 1301 و 1302ق)، نوۀ فتحعلی شاه قاجار، که در دورۀ ناصرالدین شاه به کار مهندسی و نقشه‌کشی مشغول بوده، سفرهای متعدد رفته و ضمناً تألیفات پرشماری دارد که از آن جمله می‌توان به روزنامه‌هایی اشاره کرد که برای مقامات دولتی می‌نوشته است. نوشتار حاضر، گزارشی است از محتوای رسالۀ مذکور که حجمی بیش از 400 صفحه دارد. هدف پژوهش حاضر این است که محققان در حوزۀ ایران‌شناسی، عراق‌شناسی و تاریخچۀ اماکن مقدسه را از اهمیت این نسخه آگاه سازد و زمینه‌ای برای تصحیح و چاپ این اثر فراهم گردد. این رساله، در قالب سفرنامۀ تهران تا عتبات عالیات نوشته شده و حاوی اطلاعات ارزشمند جغرافیایی و تاریخی از ایرانِ عهد ناصری است؛ کوه‌ها، رودها، آب‌وهوای مناطق مختلف، مقابر و زیارتگاه‌ها، کاروانسراها و آب‌انبارها، پل‌ها و یخچال‌ها، اطلاعات تاریخی در مورد مکان‌های کهن، محصولات هر شهر، طول و عرض جغرافیایی شهرها، فواصل شهرها و منازل از یکدیگر و توصیف حرم‌های شریفه در ایران و عراق (عثمانی آن روز) همگی نکاتی است که مؤلف در حین سفر هنگام گذر از مناطق مختلف ثبت کرده است. با نظر به آثار منتشرشده، به نظر می‌رسد این رساله تاکنون مورد مطالعه قرار نگرفته و در این پژوهش هم بیشتر بخش مربوط به جغرافیای ایران در آن بررسی شده و بخش مربوط به جغرافیای عراق و توصیف حرم‌های ائمه در عتبات عالیات محتاج نگارش مقاله‌ای دیگر است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Mohammad Mirza Muhandis's Description of the Geography of Iran in the Manuscript Geography of Persian and Arab Iraq

نویسنده [English]

  • mohammad javad mohammad hosseini
PhD Student in, Department of Islamic History, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]

Manuscript No. 705 of the Malek National Library and Museum is a treatise titled Geography of Persian and Arab Iraq, authored by Mohammad Mirza Muhandis (date of writing: 1301 and 1302 AH/1884-1885 CE), a grandson of Fath Ali Shah Qajar. During the reign of Naser al-Din Shah, he worked as an engineer and cartographer, undertook multiple journeys, and produced numerous writings, including journals written for government officials. The present article is a report on the content of the aforementioned treatise, which spans over 400 pages. The research aims to inform researchers in the fields of Iranology, Iraqology, and the history of holy sites about the significance of this manuscript and to facilitate its critical editing and publication. This treatise is written in the form of a travelogue from Tehran to the Holy Shrines in Iraq and contains valuable geographical and historical information about Iran during the Naseri era. The author recorded observations during his travels, including:

Mountains, rivers, and the climate of different regions.
Tombs and pilgrimage sites, caravanserais and water reservoirs, bridges and ice houses.
Historical information about ancient sites.
Products of each city, latitude and longitude of the cities, and distances between cities and stops.
Descriptions of the holy shrines in Iran and Iraq (then Ottoman Iraq).

Considering published works, it appears that this treatise has not been studied until now. In the current research, mainly the section on the geography of Iran has been analyzed, while the section concerning the geography of Iraq and the description of the shrines of the Imams in the Holy Shrines in Iraq requires a separate article.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Geography of Persian Iraq
  • Geography of Arab Iraq
  • Geography of Iran
  • Mohammad Mirza Muhandis
  • Iranology
  • Iraqology
احمدوند، عباس‏ (2021)‏. بازشناسی تاریخی معنا و محدوده اصطلاح عراق عجم (تا پایان دورۀ ایلخانیان)‏. پژوهشنامه تاریخ های محلی ایران، 9(1) پیاپی17، پاییز و زمستان 99، 45–60.
افشار، ایرج؛ دانش‌پژوه، محمدتقی؛ حجتی، محمدباقر و منزوی، احمد‏ (1354)‏. فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ملک. ج ۲. تهران: چاپخانه دانشگاه تهران.
افشار، ایرج؛ دانش‌پژوه، محمدتقی؛ حجتی، محمدباقر و منزوی، احمد (1363)‏. فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ملک. ج 5. تهران: هنر.
جعفریان، رسول؛ اصفهانی، میرزاعلی؛ قاجار، محمدولی میرزا و مهندس، محمدمیرزا‏ (1373)‏. به سوی ام‌ القری. تهران: مشعر.
حسن‌آبادی، اکرم؛ حسینی، میرزا محمودخان و مهندس، میرزا محمد (1387)‏. دو سفرنامه: سیاحتنامه مصر و اسلامبول (1317 ق) میرزا محمودخان حسینی (نعمت فسایی)، راپورت سیاحت مصر (1296 ق) میرزا محمد مهندس. مشهد: تابران.
درایتی، مصطفی‏ (1391)‏. فهرستگان نسخ خطی ایران (فنخا). ج ۱۶. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
درایتی، مصطفی‏ (1394)‏. فهرستگان نسخ خطی ایران (فنخا). ج ۳۶. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
ذبیحی، مسیح (1363)‏. گرگان‌نامه. تهران: بابک.
قائمی، جمشید و مهندس، محمد میرزا‏ (1390)‏. راپورت میانکاله‏. ری: دانشگاه آزاد اسلامی، واحد شهر ری.
لسترنج، گی‏ (1377)‏. جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی؛ بین‌النهرین، ایران و آسیای مرکزی از زمان فتوحات مسلمین تا ایام تیمور‏ (ترجمۀ محمود عرفان). تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. (نشر اثر اصلی ۱۳۳۷).
مهندس، ‌محمد‌ میرزا‏ (1388)‏. اماکن و آثار : تعریف المدینه‏. میقات حج، 67(18)، 77–116.
مهندس، محمد میرزا‏ (1302)‏. جغرافیای عراق عجم و عرب. تهران: کتابخانه و موزۀ ملی ملک. نسخۀ خطی به شمارۀ 705.
یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله‏ (1380)‏. معجم البلدان‏ (ترجمۀ علی‌نقی منزوی). ج 2. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه).
یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله‏ (1995)‏. معجم البلدان. ج 7. بیروت: دار صادر.
 
منابع اینترنتی
صفی‌نژاد، جواد‏. (بی‌تا)‏. آب سنجی | دانشنامه فرهنگ مردم ایران | مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی. مشاهده در تاریخ 30 بهمن 1402، از: https://www.cgie.org.ir/fa/article/237987.
مهندس، محمد میرزا (بی‌تا). جغرافیای تاریخی مازندران. کتابخانه و موزه ملی ملک. مشاهده در تاریخ 28 تیر 1404 از: http://malekmuseum.org/artifact/1393.04.00698
مهندس، محمد میرزا (بی‌تا). جغرافیای عراق عجم و عرب. کتابخانه و موزه ملی ملک. مشاهده در تاریخ 28 تیر 1404 از: http://malekmuseum.org/artifact/1393.04.00705
مهندس، محمد میرزا (بی‌تا). کتابچۀ میانکاله. کتابخانه و موزه ملی ملک. مشاهده در تاریخ 28 تیر 1404 از:
میرزا عباس‌خان سرتیپ، محمد میرزا مهندس، محمدرضا مهندسی، سرهنگ قراجه داغی (بی‌تا). نقشه شهر تبریز. نگارستان، پایگاه رقومی اسناد تصویری تاریخ شهر و معماری ایران. مشاهده در تاریخ 16 بهمن 1402، از:
نیازی، حمیده (۱۳۹۴، ۲۳ خرداد). راه هراز؛ از وقتی بساط مسافرت شمال تهرانیها جور شد. پژوهشکده تاریخ معاصر. مشاهده در تاریخ 28 تیر 1404، از: https://www.iichs.ir/fa/news/197