جستاری در شخصیت ادبی و اجتماعی سکینه ‌بنت الحسین علیهما السلام

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیأت علمی

2 دکتری دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

چکیده

مطالعه تاریخ اسلامی و ادب عربی، ما را با  روایت‌های گوناگونی دربارۀ شخصیت فرهنگی، سیاسی و اجتماعی سکینه، بنت الحسین(ع)، از بانوان  بزرگ و فرهیختۀ  خاندان نبوت آشنا می‌سازد. او از معدود بانوانی است که شخصیت علمی و فرهنگیش در بسیاری از کتابهای ادبی و تاریخی به دقت  ذکر شده ‌است. تحلیل گران مسائل تاریخی در حوزه‌های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی به تناسب نوع دیدگاه خود، نگرش ویژه‌ای به اخبار گزارش‌ شده در بارۀ سکینه بنت الحسین(ع)، داشته‌اند. در این مقاله این گزارش‌ها را بررسی‌کرده و به این نتیجه رسیده‌ایم که او بانویی عفیف، ادیب، هوشمند و آگاه به مسائل سیاسی و اجتماعی زمان خود بوده و با درک و انتخاب موقعیت‌های مناسب، برای بیان جایگاه خود و دفاع از تبار و خاندان خویش و بزرگداشت نام اهل بیت(ع) در آن برهۀ سخت از تاریخ تشیع  روش ویژه‌ای را برگزیده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The literary and social personality of Sukayna Bint el_ Hossain (Pbuh)

نویسنده [English]

  • Mohammad reza Shahroodi 1
چکیده [English]

The study of Islamic history and Arabic literature makes us acquaited with different short and long news about the cultural, political and social personality of Sukayna Bint el_Hossain (Pbuh), a great and educated lady of the household of the holy prophet (Pbuh). She is one of the few ladies whose scientific and cultural personality had been mentioned in many literal-historical books in an exact manner. The analysts of historical issues in cultural, political and social domains, in accordance with their own viewpoints, have had a particular outlook to the reported news about Sukayna Bint el_ Hossain (Pbuh).
In this paper we investigated these reports and found out that she has been a chaste, intelligent, literate woman, being aware of the political and social problems of her time. Perceiving and choosing appropriate situations, she has followed a special way for uttering her position and defending her family and commemoration of the name and fame of the household of the Prophet (Pbuh) in that difficult stage of Shiite history.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sukayna Bint el_Hossain (Pbuh)
  • women of the household
  • the household of the Prophet (Pbuh)
[1]. آبی، منصور بن حسین، نثر الدُّر، به کوشش محمد علی قرنه،  قاهره، الهیئه المصریه العامه الکتاب، 1990م.
[2]. ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، دار‌احیاء الکتب العربیه.
[3]. ابن‌ابی‌طیفور، احمد، بلاغات النساء، به کوشش محمد طاهر الزین، کویت، مکتبه سندس، 1993م. 
[4]. ابن‌اثیر، عزالدین علی ابن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر، 1965م.
[5]. ابن‌تغری بردی، جمال الدین، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، قاهره، دارالکتب المصریه، چ 1، 1999م.
[6]. ابن‌جوزی، یوسف، المنتظم فی تواریخ الملوک و الامم، به کوشش سهیل زکار، بیروت، دارالفکر، 1995م.
[7]. ابن‌حبیب، ابوجعفر محمد، المُحَبَّر، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، المکتب‌التجاری، 1942م.
[8]. ابن‌خلکان، احمد، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، احسان عباس، قم، منشورات الرضی، ، 1364ق.
[9]. ابن‌رشیق قیروانی، العمده فی محاسن الشعر و آدابه، تصحیح محمد قرقزان، بیروت، دارالمعرفه، ، 1988م.
[10]. ابن‌زبر ربعی، محمد، تاریخ مواد العلماء و وفیاتهم، به کوشش محمد المصری، کویت، منشورات مرکز المخطوطات و التراث و الوثائق، چ1، 1990م. 
[11]. ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
[12]. ابن‌شاکر کتبی، محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر.
[13]. ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آلابی طالب، تصحیح هاشم رسولی محلاتی، قم، المطبعه العلمیه.
[14]. ابن طقطقی، محمد، الفخری فی الاداب السلطانیه، به کوشش هروتویع درنبرغ، شالون، مطبعه مرسو، 1894م. 
[15]. ابن‌طولون، محمد، الائمة الإثنی عشر، به کوشش صلاح الدین المنجد، قم، منشورات الرضی(ع).
[16]. ابن‌عبد‌ربه، احمد بن محمد، العقد الفرید، شرح احمد امین و دیگران، بیروت دار‌الکتاب العربی، 1982م. 
[17]. ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، 1996م.
[18]. همو، تراجم النساء، به کوشش سکینه الشهابی، بی‌جا، بی‌تا.
[19]. ابن‌عماد حنبلی، عبدالحی، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، بیروت، دارالکتب العلمیه.
[20]. ابن‌فرضی اندلسی، عبدالله بن مسلم، الالقاب، به کوشش محمد زینهم، بیروت، دار‌الجیل، چ1، 1992م.
[21]. ابن‌قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، الشعرو الشعرا، به کوشش احمد محمد‌شاکر، مصر، دارالمعارف، 1967م.
[22]. همو،  عیون الاخبار، بیروت، دارالکتب العلمیه، چ 1، 1969م.
[23]. همو، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، دارالمعارف، چ 2، 1969م.
[24]. ابن‌قنیتو اربلی، عبدالرحمن،خلاصه الذهب المسبوک، تصحیح مکی السید جاسم، بغداد، مکتبه المثنی، 1964م.
[25]. ابن‌کثیر، اسماعیل،البدایه و النهایه، به کوشش احمد ابوملحم و نجیب عطوی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1993م.
[26]. ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، به کوشش علی شیری، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چ 1، م1988م.
[27]. همو، مختصر تاریخ مدینة دمشق، به کوشش جمعی از دانشمندان، دمشق، دارالفکر، 1983ـ1990م.
[28]. ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، به کوشش رضا تجدد، مطبعه جامعه طهران، 1350ش. 
[29]. ابوبکر اصفهانی، محمدبن داوود، الزهره، به کوشش ابراهیم السامرائی، اردن، مکتبه المنار، چ 2، 1985م.
[30]. ابو‌حیان توحیدی، البصائر و الذخائر، به کوشش ابراهیم الکیلانی، دمشق، مکتبه اطلس، 1964م.
[31]. ابو‌الفرج اصفهانی، الاغانی، قاهره، الهیئه المصریه العامه للکتاب، 1992و1993م. 
[32]. همو، مقاتل الطالبیین، شرح احمد صقر، ایران، منشورات الشریف الرضی، چ 1، 1372ش.
[33]. ابو‌مخنف، لوط بن یحیی، مقتل الحسین (ع)، قم، چاپخانه علمیه، چ 2، 1364ق.
[34]. اعتماد‌السلطنه، محمد حسن خان وزیر، خیرات حسان، تنکوزئیل، 1304 ق.
[35]. اعلمی حائری، محمدحسین، تراجم اعلام‌النساء، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، چ1، 1987م.
[36]. بغدادی، عبدالقادر، خزانه الادب و لب لباب لسان العرب، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره مکتبه خانجی،.
[37]. بلاذری، احمد، الجمل من انساب الاشراف، به کوشش سهیل زکار، بیروت، دارالفکر، چ 1، 1996م.
[38]. بنت‌الشاطی‌ء، عائشه عبدالرحمن، سکینه بنت الحسین، بیروت، دارالکتاب‌العربی،1985م. 
[39]. بیهقی، ابراهیم بن محمد، المحاسن و المساوی، به کوشش علی عدنان، بیروت، دارالکتب‌العلمیه.
[40]. تنوخی، محسن بن علی، نشوار المحاضره و اخبار المذاکره، به کوشش عبود شالجی، بیروت، دارصادر، ، 1995م. 
[41]. ثعالبی، ابومنصور، لطائف المعارف، ترجمه علی اکبر شهابی خراسانی، تهران، آستان قدس رضوی، 1368ش.
[42]. حسون، محمد و ام‌علی مشکور، اعلام النساء، تهران، نشر اسوه، چ1، 1411ق.
[43]. حصری، ابراهیم، زهرالادب و ثمر الالباب، به کوشش علی محمود البجاوی، داراحیاء الکتب العربیه، ، 1953م. 
[44]. حکیمی، محمدرضا، اعیان النساء عبر العصور المختلفة، بیروت، مؤسسه الوفاء، چ1، 1983م.
[45]. خلیفه بن خیاط، تاریخ، به کوشش سهیل زکار، دمشق، وزاره الثقافه والسیاحه و الارشاد القومی، 1968م.
[46]. ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، چ1، 1990م.
[47]. همو، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنوط، بیروت، موسسه الرساله، چ 2، 1982م. 
[48]. زبیر بن‌بکار، جمهره نسب قریش و اخبارها، به کوشش محمود محمدشاکر، قاهره، مکتبه دارالعروبه.
[49]. زجاجی، عبدالرحمن، الامالی، به کوشش عبدالاسلام محمد هارون، قاهره، الموسسه العربیه الحدیثه، چ 1، 1982م. 
[50]. زرین کوب، عبدالحسین، کارنامه اسلام، تهران، امیرکبیر، چ 3، 1362ش.
[51]. همو، نقد ادبی، تهران، امیرکبیر، چ 2، 1354ش.
[52]. زکی مبارک، الموازنة بین الشعراء، مصر، مطبعة مصطفی الحلبی و اولاده، چ2، 1936م.
[53]. زمخشری، محمود بن عمر، ربیع الابرار و نصوص الاخبار، به کوشش سلیم النعیمی، بغداد، مطعبه العانی، 1982م. 
[54]. سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیه الکبری، به کوشش محمود الطناحی، نشر هجر، چ 2، 1992م.
[55]. سراج، جعفر بن احمد، مصارع العشاق، بیروت، دارصادر، 1958م. 
[56]. سید مرتضی، علی بن حسین، الامالی، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالکتاب العربی، چ 2، 1967م.
[57]. شبّر، جواد، ادب الطف، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
[58]. صبان، محمد بن‌علی، اسعاف الراغبین فی سیره الراغبین بهامش نور الابصار، قاهره، دارالفکر، 1948م.
[59]. صدوق، ابوجعفر محمد بن علی، الامالی، به کوشش فضل الله طباطبایی، قم، مطبعه الحکمه، 1373 ق.
[60]. صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، به کوشش بیرتند راتکه، قیسبادان، دارالنشر فرانتز اشتاینر، 1979م.
[61]. ضیف، شوقی، العصر الاسلامی، مصر، دارالمعارف، چ1.
[62]. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بیروت دارالکتب العلمیه، چ 3، 1991م.
[63]. طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، قم، تحقیق و نشر مؤسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، چ1، 1417ق.
[64]. عسکری، مرتضی، صد و پنجاه صحابی ساختگی، ترجمه عطاء محمد سردارنیا، نشر طهارت، 1364ق. 
[65]. عمری، علی بن محمد، المجدی فی انساب الطالبیین، به کوشش محمد مهدوی دامغانی، قم، کتابخانه‌ی آیت الله المرعشی.
[66]. فتال نیشابوری، محمد بن حسن، روضه الواعظین، قم، منشورات الشریف الرضی، تاریخ مقدمه 1386ق.
[67]. قمی، شیخ عباس، منتهی الامال، تعریب نادر التقی، لبنان، الدار الاسلامیه، 1994م.
[68]. همو، نفس المهموم فی مصیبه سیدنا الحسین المظلوم(ع)، به کوشش رضا استادی، قم، مکتبه بصیرتی، 1405ق.
[69]. کاشف الغطاء، محمدحسین، جنه المأوی، به کوشش محمدعلی قاضی طباطبایی، تبریز، چ2، 1397ق.
[70]. مبارک، علی باشا، الخطط التوفیقه الجدیده لمصر القاهره و مدنها...، مصر، الهیئه المصریه العامه للکتاب، چ 2، 1986م.
[71]. محب‌الدین طبری، احمد بن عبدالله، السمط الثمین فی مناقب امهات المؤمنین، حلب، مکتبه التراث الاسلامی.
[72]. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، تهران، المکتبة الاسلامیة، 1385ق.
[73]. محلاتی،‌‌‌ذبیح الله، ریاحین الشریعة در ترجمه دانشمندان بانوان شیعه، طهران، دارالکتب الاسلامیة.
[74]. مدائنی، ابوالحسن،المردفات من قریش، به کوشش عبدالاسلام محمد هارون، مصر، مکتبه مصطفی البابی الحلبی،1972م.
[75]. مدرس، میرزا‌ محمدعلی، ریحانه الادب فی ترجمه المعروفین بالکنیه و اللقب، طهران، کتابفروشی خیام، چ2، 1369ق.
[76]. مرزبانی، محمد بن عمران، الموشح فی ماخذ العلماء علی الشعراء، تصحیح محب الدین الخطیب، قاهره، ، چ2، 1985م.
[77]. مرنیسی، فاطمه، زنان پرده نشین و نخبگان جوشن پوش، ترجمه ملیحه مغاره‌ای، طهران، نشر نی، 1380ش.
[78]. مصعب زبیری، ابوعبدالله مصعب بن عبدالله، نسب قریش، به کوشش لیفی بروفنسال، قاهره، دارالمعارف، 1953م.
[78]. مفید، محمد، الارشاد، به کوشش موسسه آل‌البیت لاحیاء التراث، قم، المؤتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، 1413 ق.
[79]. مقرّم، عبدالرزّاق الموسوی، السیده سکینه ابنة الحسین الشهید ابی عبدالله الحسین(ع)، بی جا، بی نا، بی تا.
[80]. مقریزی، تقی الدین، المقفی الکبیر، به کوشش محمد الیعلاوی، بیروت، دار الغرب الاسلامی، چ1، 1991م.
[81]. المناوی، محمد، الکواکب الدریه فی تراجم سادات الصوفیه الکبری، محمد ادیب الجادر، بیروت، دارصادر، چ 1، 1999م.
[82]. نووی، محیی الدین شرف، تهذیب الاسماء و اللغات، بیروت، دارالکتب العلمیه.
[83]. وشاء، محمد بن احمد، الظرف و الظرفاء، به کوشش فهمی سعد، بیروت، عالم‌الکتب، چ1، 1985م.
[84]. یافعی، عبدالله بن اسعد،مرآه الجنان و عبرة الیقظان فی معرفة ما یعتبر من حوادث الزمان، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چ2، 1970م.
[85]. یاقوت حموی، معجم البلدان، بروکهارز، لایپزیک، 1867ـ1868م.
 
 [86]. j- c1 .vadet. (Une Personalite du hidjaz au 1.VII Siecle: Sukayna Petite _Fille de Ali)  Arabica, III, (1957) 261-87.