اوضاع سیاسی، اجتماعی، و اقتصادی بِلبَیس: قدیمترین کرسی ولایت شرقیۀ مصر

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه تهران

چکیده

بلبیس، از توابع استان شرقیۀ مصر، شهری باستانی بر ساحل شعبه​ای از نیل است که تا اواخر قرن 4ق، به‌عنوان قصبۀ ولایت حوف شرقی و تا عصر ممالیک، مرکز اقلیم شرقیه بود. این شهر در دورۀ اسلامی از اهمیت سیاسی و نظامی فراوانی برخوردار بود و نام آن به‌عنوان لشکرگاه مصر و دروازۀ شام و نیز کانون شکل‌گیری دگرگونی​های سیاسی مصر در کنار فسطاط و قاهره می‌آمد، اما با وجود اینکه از موقعیت اقلیمی مناسب و رفاه اقتصادی نسبی برخوردار بود، به‌سبب موقعیت سوق​الجیشی​اش، همواره عرصۀ تاخت‌وتاز لشکریان داخلی و خارجی قرار می​گرفت. از این‌رو از پیشرفت​هایی علمی و فرهنگی که سایر شهرهای مصر از آن بهره بردند، بازماند. از اوایل سدۀ 19م نیز، با انتقال مرکزیت استان شرقیه به زقازیق، اهمیت سیاسی و نظامی بلبیس کاهش یافت و شهرستانی از توابع استان شرقیۀ مصر شد. نوشتار حاضر می​کوشد ضمن وصف موقعیت جغرافیایی و اقلیمی شهر و بیان تاریخ سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، و فرهنگی آن، به بازسازی جغرافیای تاریخی این شهر، بپردازد و تأثیر جنگ را در عدم شکوفایی فرهنگی شهر نشان دهد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The historical geography of Bilbeis

نویسنده [English]

  • Masumeh Abangah
چکیده [English]

Bilbeis (also spelled Bilbays or Bilbīs) was an ancient city of “Eastern Province" of Egypt (Sharqīya) located in the eastern Nile River delta. The city was parish of the Eastern Hawf Province until the late 4th century AD, and it was the capital of the "Eastern Province" until Mamluk Sultanate period.
This city was significantly important in Political and military aspects during the Islamic age. It was known, like Cairo and Fustat, as military camp of Egypt and gateway of Levant. Although it had the advantages of suitable climate and economic prosperity, because of its strategic position, it was continuously invaded by attacking armies. So in comparison to other Egyptian cities, it was not culturally and scientifically developed.
In the beginning of 19th century, by capital transfer of Eastern Province to the Zagazig, the city lost its political and military priority and became an ordinary city of province.
This study advances our understanding of Bilbeis’s historical geography by explaining the war effects on its cultural decline.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Historical geography
  • Bilbeis
  • Egypt
  • “Eastern Province" of Egypt
ابن​اخوه، ضیاء​الدین ​محمد ​بن​ محمد، معالمالقربة فی احکام الحسبة، چاپ صدیق ​عیسی ​المطیعی و محمد ​محمود ​شعبان، قم: مکتبة ​الاعلام ​الاسلامی، 1408 ق.
ابن​ایاس، محمد ​بن​ احمد، نزهة الامم فی العجائب و الحکم، چاپ محمد​ عزب و محمد ​زینهم، قاهره: مکتبة المدبولی، چاپ اول، 1995.
ابن​بطوطه، شمس​الدین محمد ​بن ​عبدالله الطنجی، رحلة ابنبطوطه، ترجمۀ محمدعلی موحد، تهران: آگه، چاپ اول، 1376 ش.
ابن​تغری​بردی، یوسف، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، چاپ جمال​الدین شیال و دیگران، قاهره: وزارة الثقافة و الإرشاد القومیة، چاپ اول، 1392 ق.
ابن​حوقل، محمد، صورة الأرض، بیروت: دارصادر، چاپ دوم، 1938 م.
ابن​خردادبه، عبیدالله ​بن ​عبدالله، المسالک و الممالک، بیروت: دارصادر، چاپ اول، 1992.
 ابن​خلدون، عبدالرحمن، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر، چاپ خلیل​ شحاده، بیروت: دارالفکر، چاپ اول، 1408 ق.
ابن​زیات، محمد ​بن ​ناصر، الکواکب السیارة فی ترتیبالزیارة، چاپ احمد تیمور، بیروت: مکتبة بیبلیون، چاپ اول، 2009.
ابن​عبدالحق ​بغدادی، صفی​الدین ​عبدالمؤمن، مراصد الاطلاع علی الأسماء الأمکنه و البقاع، چاپ علی​محمد ​بجاوی، بیروت: دارالجیل، چاپ اول، 1412 ق.
ابن​عبدالحکم، عبدالرحمن ​بن​ عبدالله، فتوح مصر و المغرب، چاپ علی ​محمد ​عمر، قاهره: مکتبة ​الثقافة​الدینیة، چاپ اول، 1415 ق.
ابن​عبری، غریغوریوس الملطی، تاریخ مختصر الدول، چاپ انطون صالحانی الیسوعی، بیروت: دارالشرق و دار ​بیروت، 1992.
ابن​عدیم، کمال​الدین ​عمر ​بن ​احمد ​بن ​ابی​جراده، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، چاپ سهیل ​زکار، بیروت: دارالفکر، چاپ اول، 1408 ق.
ابن​عساکر، علی ​بن​ حسین، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت: دارالفکر، چاپ اول، 1415 ق.
ابن​عماد​ حنبلی، شهاب​الدین ابوالفلاح​ عبدالحی​ بن ​احمد، شذرات الذهب فی أخبار من ذهب، چاپ الأرناؤوط، دمشق ـ بیروت: دار​ابن​کثیر، چاپ اول، 1406 ق.
ابن​طباطبا علوی اصفهانی، ابراهیم​ بن​ ناصر، منتقلة الطالبیة، چاپ محمد ​مهدی ​خرسان، قم: المکتبة ​الحیدریة، چاپ اول، 1377 ق.
ابن​فقیه، احمد بن محمد همذانی، کتاب البلدان، چاپ یوسف هادی، بیروت: عالم الکتب، چاپ اول، 1416 ق.
ابن​قلانسی، ابویعلی ​حمزة ​بن​ اسد، تاریخ دمشق، چاپ سهیل ​زکار، دمشق: دار حسان، چاپ اول، 1403 ق.
ابن​کثیر، ابوالفداء ​اسماعیل ​بن ​عمر، البدایة و النهایة، بیروت: دارالفکر، 1407 ق.
ابن​یونس، ابوسعید​ عبدالرحمن ​صدفی، تاریخ ابنیونس المصری، چاپ عبدالفتاح ​فتحی عبدالفتاح، بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1421 ق.
ابوالفداء، اسماعیل ​بن ​علی، تقویم البلدان، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة، چاپ اول، 2007.
ادریسی، محمد بن محمد، نزهة المشتاق فی إختراق الآفاق، بیروت: بی​نا، چاپ اول، 1409 ق.
براقی، حسین، تاریخ الکوفه، چاپ سعید​ راد ​رحیمی، بیروت: دار الضواء، چاپ اول، 1407 ق.
بروسوی، محمد​ بن ​علی، اوضح المسالکالی معرفة البلدان، بیروت: دار الغرب ​الاسلامی، چاپ اول، 1427 ق.
بکری، عبد​الله​ بن ​عبد​العزیز، معجم ما استعجم من أسماء البلاد و المواضع، چاپ مصطفی​ سقا، بیروت: عالم​الکتب، چاپ سوم، 1403 ق.
بکری، عبد​الله ​بن​ عبد​العزیز، المسالک و الممالک، چاپ آدیان ​فان ​لیوفن و اندری ​فیری، بیروت: دار الغرب ​الاسلامی، چاپ اول، 1992.
تشنر، فرانتس و مقبول احمد، تاریخچۀ جغرافیا در تمدن اسلامی، ترجمۀ محمد​حسن گنجی و عبدالحسین آذرنگ، تهران: بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، چاپ دوم، 1375 ش.
تطیلی، بنیامین ​بن​ یونه، رحلة بنیامین التطیلی، تعریب عزرا​ حداد، چاپ عبدالرحمن ​عبدالله ​الشیخ، ابوظبی: المجمع ​الثقافی، چاپ اول، 2002.
دمشقی، شمس​الدین​ محمد ​بن ​ابی​طالب​ انصاری، نخبة الدهر فی عجائب البر و البحر، ترجمۀ حمید طبیبیان، تهران: اساطیر، 1382 ش.
ذهبی، شمس​الدین ​محمد​ بن ​احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر الاعلام، چاپ عمر ​عبدالسلام تدمری، بی​جا: بی​نا، 1413 ق.
زبیدی، محمد​مرتضی ​حسینی، تاج العروس من جواهر القاموس، چاپ علی​ هلالی و علی ​سیری، بیروت: دار الفکر، 1414 ق.
 زرکلی، خیرالدین، الاعلام؛ ​​قاموس ​​تراجم ​​لاشهر ​​الرجال ​​و ​​النساء ​​من ​​العرب​​ و ​​المستعربین ​​و​​ المستشرقین، بیروت: دار العلم​ الملایین، چاپ هشتم، 1989.
جماعه، بدرالدین، آموزشنامۀ فرهنگ فرادهی و فراگیری در اسلام، ترجمه و تحقیق محمد حسین ساکت، تهران: نشر نی، بی‌تا.
چلپی، اولیا، الرحلة ​​إلی ​​مصر و ​​السودان​​ و​ ​الحبشه، تعریب حسین​ مجیب ​المصری، قاهره: دارالافاق​ العربیة، چاپ اول، 1427 ق.
حازمی، محمد ​بن ​موسی، الأماکن او ما اتفق لفظه و افترق مسماه من الأمکنه،بی​جا:بی​نا، بی‌تا.
حافظ ​ابرو، عبد​الله ​بن ​لطف​الله، جغرافیای حافظ ابرو، چاپ صادق سجادی، تهران: میراث مکتوب، چاپ اول، 1375 ش.
حسنی، عبدالرحمن ​بن ​سعید، قلائد الاجیاد فی ما اتفق فی التسمیة من البقاع و البلاد، چاپ ولید عبدالله منیس، کویت: مرکز بحوث و الدراسات الکویتیة، چاپ اول، 1430 ق.
خصباک، شاکر، الجغرافیة عند العرب، بیروت: المؤسسة العربیة لدراسات و النشر، چاپ اول، 1986.
خفاجی، محمد​ عبدالمنعم، الأزهر فی ألف عام، بیروت: عالم ​الکتب، چاپ دوم، 1408 ق.
خواندمیر، غیاث‌الدین ​بن ​همام​الدین، تاریخ حبیب‌السیر، تهران: خیام، 1380 ش.
دانشنامۀ جهان اسلام، «بلبیس» (نوشتۀ حسین قرچانلو)، ج 3، تهران: بنیاد دایرة​المعارف اسلامی، 1376 ش.
دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، مدخل «بلبیس»(نوشتۀ پرویز امین)،ج 12، تهران: مرکز دایرة​المعارف بزرگ اسلامی،  1385 ش.
سخاوی، شمس​الدین​ محمد، بلدانیات، چاپ حسام​ بن ​محمد​ القطّان، ریاض: دارالعطاء، چاپ اول، 1422 ق.
سخاوی ​حنفی، علی ​بن ​محمد، تحفة الأحباب و بغیة الطلاب فی الخططوالمزاراتو البقاع المبارکات، قاهره: مکتبة​ الکلیات ​الأزهریة، چاپ دوم، 1406 ق.
سعیدیان، عبدالحسین، دایرةالمعارف شهرهای جهان، تهران: علم و زندگی، 1362 ش.
سمعانی، ابو​سعد ​عبدالکریم ​بن​ محمد ​التمیمی، الانساب، چاپ عبدالرحمن​ معلمی، حیدر​آباد: دایرة​المعارف​ العثمانیة، 1382 ق.
سیوطی، عبدالرحمن ​بن ​ابی​بکر، حسن المحاضرة فی أخبار مصر و القاهرة، چاپ منصور ​خلیل ​عمران، بیروت: دار الکتب ​العلمیة، چاپ اول، 1418 ق.
شهبازی، عبدالله، آریستوکراسی و غرب جدید (زرسالاران یهودی و پارسی)، تهران: مؤسسۀ مطالعات و پژوهش​های سیاسی، 1383 ش.
صفدی، صلاح​الدین ​خلیل ​بن ​ایبک، الوافی بالوفیات، چاپ جمعی از محققان، بیروت: دارالنشر فرانز شتاینر، بی‌تا.
طباطبایی تبریزی، محمد​رضا، هدایة الحجاج: سفرنامۀ مکه، قم: نشر مورخ، چاپ اول، 1386 ش.
طبری، ابوجعفر​ محمد ​بن ​جریر، تاریخ الرسل و الامم و الملوک، چاپ محمد​ ابوالفضل​ ابراهیم، بیروت: دار التراث، 1387 ق.
عبدری، محمد ​بن​ محمد، رحلة العبدری، چاپ علی ​ابراهیم​ کردی، دمشق: دار سعدالدین، چاپ دوم، 1425 ق.
عبدالحمید، محمد، «بلبیس؛ مدینة تاریخیة عمرها من عمر الأهرامات»، الامارات: مجلة الاتحاد، صص 5ـ17، 2010.
عبداللطیف بغدادی، موفق​الدین ​بن ​یوسف، الإفادة و الإعتبار فی الأمور المشاهدة و الحوادث و المعاینة بأرض مصر، تحقیق أحمد غسان سبانو، دمشق: دار قتیبة، چاپ اول، 1983.
عتریس ​ابراهیم، محمد، معجم البلدان العالم، قاهره: مکتبة الآداب، چاپ اول، 2010.
عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، «پیش‌درآمدی بر جغرافیای تاریخی اسلام»، مکتب اسلام، سال 27، ش 1، صص 44ـ50، 1366 ش.
قدامة ​بن ​جعفر، ابوالفرج، الخراج و صناعة الکتابة، چاپ محمد​حسین​ زبیدی، بغداد: دار الرشید للنشر، چاپ اول، 1981.
قرچانلو، حسین، جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه​ها (سمت)، چاپ اول، 1380 ش.
قزوینی، زکریا​ بن ​محمد​ بن ​محمود، آثار البلاد و اخبار العباد، بیروت: دار صادر، چاپ اول، 1998.
قلقشندی، احمد ​بن ​عبدالله، صبح الأعشی فی صناعة الإنشاء، چاپ محمدحسین​ شمس​الدین، بیروت: دار الکتب ​العلمیة، بی‌تا.
کتبی، محمدبن‌‌شاکر، فوات الوفیات و الذیل علیها، چاپ احسان​ عباس، بیروت: دار صادر، 1973.
کندی، ابوعمر محمد بن​ یوسف، کتاب الولاة و کتاب القضاة، قاهره: دار الکتب ​الإسلامی، 1912.
لسترینج، گای، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمۀ محمود عرفان، تهران: علمی و فرهنگی، 1377 ش.
ماهر محمد، سعاد، مساجد مصر و أولیاءها الصالحون، مصر: المجلس ​الأعلی ​للشئون ​الإسلامیة، چاپ اول، 1404 ق.
 مغلوث، سامی ​بن ​عبدالله ​بن ​أحمد، اطلس الادیان، ریاض: مکتبة ​الملک ​الفهد​ الوطنیة ​اثناء​ النشر، چاپ اول، 2007.
مقدسی، شمس​الدین ​ابو​عبدالله​ محمد، أحسن ​​التقاسیم فی معرفة الأقالیم، بیروت: دارصادر، بی‌تا.
مقریزی، احمد ​بن​ علی، المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، چاپ أیمن ​فؤاد​ سید، لندن: مؤسسة الفرقان لتراث ​الاسلامی، چاپ اول، 2002.
همو، رسائل المقریزی، چاپ رمضان ​بدری و أحمد ​مصطفی​ قاسم، قاهره: دار الحدیث، 1419ق.
مکی، محمد​کاظم،تمدن اسلامی در عصر عباسیان، ترجمۀ محمد سپهری، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم ​انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، 1383 ش.
مونس، حسین، اطلس تاریخ الاسلام، قاهره: الزهراء للاعلام العربی، 1407 ق.
مهری کرکوکی، محمد، رحلة مصر و السودان، قاهره: مطبعة الهلال، چاپ اول، 1323 ق.
نعیمی دمشقی، عبدالقادر بن محمد، الدارس فی تاریخ المدارس، چاپ ابراهیم شمس‌الدین، بیروت: دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1410 ق.
یاقوت​ حموی، ابو​عبدالله ​شهاب​الدین، معجمالبلدان، بیروت: دار صادر، چاپ دوم، 1965.
یعقوبی، ابن​‌واضح، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
همو، البلدان، چاپ محمد​ امین​ فضاوی، بیروت: دار الکتب​ العلمیة، چاپ اول، 1422 ق.
Encyclopedia Britannica, "Bilbays", Chicago, 2014.
Encyclopedia Judaica, "Bilbeis" (by Eliyahu Ashtor), London, second edition, 2008.
Encyclopaedia of Islam (EI2), "Bilbays" (by Gaston Wiet), Leiden-London, 1986.
Kaegi, Walter E., "Egypt on the eve of the muslim conquest", The Cambridge History of Egypt, Cabmbridg University Press, 2008.
Lewis, Bernard, "Egypt and Syria", The Camridge History of Islam, 2008.
Runciman, Steven,A History of the Crusades, London: Cambridg University Press, 1954.
Stevenson Smith, William, Ancient Egypt, Boston, 1942