دانش کشاورزی در اندلس بر مبنای الفلاحة الاندلسیة ابن‌عوّام

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار پژوهشکدۀ تاریخ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

2 کارشناس ارشد تاریخ اسلام، دانشگاه مذاهب اسلامی

چکیده

کتاب الفلاحة الأندلسیة ابن‌‌‌عوّام اشبیلی مهم‌ترین اثر در قرون ‌وسطا در زمینۀ کشاورزی است. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی روش ابن‌عوّام در ارزیابی، تدوین، و نگارش دانش کشاورزی می‌پردازد و به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهد که جایگاه کتاب ابن‌عوّام در دانش کشاورزی دورۀ اسلامی چیست؟ ابن‌عوام چه تأثیری از پیشینیان گرفته، و چه تأثیری بر آیندگان گذاشته است؟ دستاورد تحقیق نشان می‌‌‌دهد که روش نگارش کتاب ابن‌‌‌عوّام قابل‌مقایسه با روش کتاب‌‌‌های امروزی است. روش پژوهش ابن‌عوّام بهره‌‌‌گیری از علوم نظری و تجربی است و او اصل امانتداری را به‌وضوح در کتابش رعایت نموده است. رویکرد مترقی وی در تعریف کشاورزی به‌شکل بارزی انعکاس یافته؛ به‌گونه‌ای که تعریف او با تعریف این علم در عصر حاضر مطابقت دارد. بدین ترتیب، مباحث دانش کشاورزی در نگارش وی جامعیت دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Agricultural Knowledge in Andalusia According to Ibn ‘Awwām’s Al-Falāhḥat al-Andalusiyya

نویسندگان [English]

  • Mohammad Amir Ahmadzadeh 1
  • Maedeh Bayram 2
1 Assistant Professor, Institute for Humanities and Cultural Studies, Tehran, Iran.
2 M.A in Islamic History, University of Islamic Religions, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Al-Falāhḥat al-Andalusiyya, written by Ibn ‘Awwām Ishbīlī (Seville) is the most important medieval work on agriculture. The current analytical and descriptive study intends to cast a new light on Ibn ‘Awwām’s method of evaluating, classifying and editing of agricultural knowledge of his time, and to answer this question: what is the status of Ibn ‘Awwām’s book in the Islamic agricultural knowledge of his age? What influences have it had on its subsequent works? Research results show that the method of this book is comparable with today's books; his research-based method utilizes truthfully theoretical and empirical sciences of his time. His advanced approach is reflected in clear definition of agriculture that is comparable with the definition of this science in the modern era.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ibn ‘Awwām Ishbīlī (Seville)
  • Al-Falāhḥat al-Andalusiyya
  • history of Islamic agricultural knowledge
  • Andalusia
آرام، احمد، علم در اسلام، تهران: سروش، 1366 ش.
ابن‌بصّال‌، عبدالله محمد بن ابراهیم، الفلاحة، خوسیه ماریا میاس بیکروسا و محمد عزیمان، تطوان: مطبعة کریمادس، 1955.
ابن‌خطیب، محمد بن عبدالله، الاحاطة فی اخبار غرناطة، بیروت: ‏دار الکتب العلمیه، 1424 ق.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، العبر و دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر، تحقیق خلیل شحادة، ط الثانیة، بیروت: دار الفکر، 1408 ق.
ابن‌عوّام، یحیی بن محمد بن احمد [الف]،الفلاحة، ترجمۀ محمد هاشم ندوی، حیدرآباد دکن: دایرة‌المعارف العثمانیه، 1340 ش.
همو [ب]، الفلاحة، در Don Josef Antonio Baquert، مدرید: بی‌‌‌نا، 1802.
انجمن علمی گیاه‌‌‌پزشکی دانشگاه یاسوج، «گیاه‌پزشکی»، مجلۀ پزشکان سبز، صص 1ـ22، سال پنجم، ش 6، اسفند 1391.
بابا، محمد زهیر، «المؤلفات العربیّة فی علمی الفلاحةو النّبات»، التراث العربی، العدد 29، صص 92ـ125، صفر 1408 ق.
همو، «زندگی و آثار علمی جالینوس»، ترجمۀ حمیدرضا شیخی،مشکوة، ش 25، صص 108ـ 128، زمستان 1368.
بغدادی، إسماعیل باشا، هدیة العارفین أسماء المؤلفین و آثار المصنفین، بغداد: مکتبة المثنی، 1951.
بیگ‌‌باباپور، یوسف، «چکیده‌‌‌ای از گیاه‌شناسی ابن‌بیطار»، کتاب ماه علوم و فنون، ش 66، صص 108ـ116، مهر 1391.
بیکروسا، خوسیه ماریا میاس، علم الفلاحة، تعریب عبدالطیف الخطیب، تطوان: مطبعة کریمادس، 1955.
حناوی، محمد، «الأدوات الفلاحیة الأندلسیة من خلال ‌‌‌المصادر: کتب الفلاحةنموذجاً»، الاجتهاد، العدد 34 و 35، صص 101ـ117، 1417 ق.
خواجه‌پور، محمدرضا، اصول و مبانی زراعت، اصفهان: نشر جهاد دانشگاهی واحد صنعتی اصفهان، 1387 ش.
خوشخوی، مرتضی و دیگران، اصول باغبانی، شیراز: نشر دانشگاه شیراز، 1387 ش.
دانش‌پژوه، محمد، «تاریخ شناخت دستگاه گردش خون و بیماری‌های آن: از آغاز تا عصر جالینوس»، تاریخ علم، ش 2، صص 159ـ178، پاییز 1383.
دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، مدخل «ابن‌عوّام»، (نوشتۀ ابوالحسن دیانت)، ج 4، تهران: نشر مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1370 ش.
همان، مدخل «اشبیلیه» (نوشتۀ عنایت‌الله فاتحی‌‌‌نژاد)، ج 8، تهران: نشر مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1377 ش.
همان، مدخل «ثابت بن قره» (نوشتۀ حسین معصومی همدانی)، ج 16، تهران: نشر مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1388ش.
همان، مدخل «جاحظ» (نوشتۀ آذرتاش آذرنوش و دیگران)، ج 17، تهران: نشر مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1388ش.
دفاع، علی عبدالله، مشاهیر گیاه‌‌‌شناسی، ترجمۀ فرزانه غفاری، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1386 ش.
رجینالد، هالینگ دیل، «فلسفۀ یونانی»، در تاریخ فلسفه غرب، ترجمۀ عبدالحسین آذرنگ، تهران: ققنوس، ۱۳۸۷ ش.
زرین‌کوب، عبدالحسین، کارنامۀ اسلام، تهران: امیرکبیر، 1391 ش.
سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ج 4، بی‌‌‌جا: جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة -جامعة الملک سعود، 1411 ق.
شریف الادریسی، محمد بن محمد، نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق، ج 2، بیروت: عالم الکتب، 1409‏ ق.
طغنری، ابوعبداللّه محمد بن مالک، زهر البستان و نزهة الاذهان، دمشق: مرکز نورالشام، 2001.
علیزاده، امین، طراحی سیستم‌های آبیاری سطحی، مشهد: نشر دانشگاه امام رضا (ع)، 1385 ش.
عمامی، صلاح‌الدین، «الندوة العالمیة الثالثة لتاریخ العلوم عندالعرب: الری بالتنقیط عند ابن‌العوّام»، التراث العربی، العدد 15 و 16، صص 185ـ188، رجب 1404.
عنان، محمد عبدالله، تاریخ دولت اسلامی در اندلس، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران: کیهان، 1370 ش.
قرچانلو، حسین، جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی‏، تهران: سمت، 1380 ش.
کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت: بی‌‌‌نا، 1957.
کورکیس، عوّاد، معجم العلماء العرب، نجف: مطبعة النعمان، 1966.
محمدی‌فر، شمامه، «الحشائش، تأثیرگذارترین کتاب داروشناسی دورۀ اسلامی»، میراث علمی اسلام و ایران، ش 2، صص 35ـ47، پاییز و زمستان 1391.
میلر، سی. ای.، حاصلخیزی خاک، ترجمۀ اصغر مشهدی جعفرلو، تهران: نقش بیان، 1390 ش.
نوریان، سرور و دیگران، اصول تجزیۀ خوراک دام و طیور، کرمانشاه: دانشگاه رازی کرمانشاه، 1385 ش.
همتی گلیان، عبدالله، «نگرشی به میراث علمی مسلمانان در اسپانیا»، فصلنامۀ تاریخ اسلام، ش 30، صص 91ـ106، تابستان 1386 ش.
یاسین، خضیر حسن، «رسالة طرائق و أسالیب الزراعة و الری فی الأندلس من خلال کتب الفلاحة»، إشراف الأستاذة الدکتورة صباح إبراهیم سعید الشیخلی، درجة الماجستیر فی التاریخ الإسلامی، جامعة بغداد، 1428 ق.
Encyclopedia of Islam, New Edition, “FILAHAˮ (by S. M. Imamuddin), Leiden: Brill, 1998.
Mullet, Clement, Le Livre de l'Agriculture, Paris, 1864-1867.
Olson Lois and L. Eddy Helen, “Ibn-Al-Awam: A Soil Scientist of Moorish Spainˮ, Geographical Review, Vol. 33, No. 1, pp. 100-109, Jan 1943.
Zaimeche, Salah, “Sevilleˮ, Manchester, Foundation for Science Technology and Civilisation, pp. 2-39, August 2005.