بازتاب اندیشه‌های حنفیان اهل سنت و جماعت خراسان در کتاب گزیده ابونصر خانقاهی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

کارشناس ارشد ادبیات فارسی

چکیده

ابونصر طاهر بن محمد خانقاهی از واعظان و حکیمان بزرگ میانه سدۀ ششم هجری است. نوشته‌های او و القابی که بدان خوانده شده است، نشان دهندۀ جایگاه بلند علمی و معرفتی اوست. با این همه، آگاهی­ ما از باورهای کلامی و فقهی او محدود و تا حدی آشفته است. گاه او را شافعی مذهب و گاه کرامی دانسته­اند. در این مقاله، با استخراج اندیشه­های کلامی و اعتقادی ابونصر از کتاب گزیده و بررسی­ زمانه و زیست بوم وی، کوشش شده است، اندیشه­های کلامی وی واکاوی شود. نگارنده در این پژوهش می‌کوشد تا نشان ‌دهد که گرچه مایه‌هایی از اندیشه­های اشعری و کرامی در عقاید ابونصر خانقاهی یافت می‌شود، اما نمی­توان وی را اشعری مذهب یا دارای عقاید کرامی دانست، بلکه باید او را از معتقدان به مکتب «حنفیان اهل سنت و جماعت» به شمار آورد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Reflection of the Sunni HanafisIdeas in the Book Gozideh, written by Abu Nasr Khānqāhī

نویسنده [English]

  • Reza Eshghi
MA in Persian Litrature
چکیده [English]

Abū Naṣr Tāhir ibn Muhammad Khānqāhī is one of the greatest preachers and wise men of Khurasan. He lived in the middle of the 6th (AH) century in City of Sarakhs.
Our knowledge of his theological and jurisprudential ideas is limited and confused. He is regarded sometimes as a follower of Shāfiʼī's thoughts and sometimes as a follower of Karrāmiyya sect.
In this article, author, tries to study the historical and geographical environment of Khānqāhī and his book Gozideh and to throw light on his theological ideas.
The result of the research shows that although the traces of Ashʻarīte and Karrāmiyya thoughts can be found in Abū Naṣr, but he cannot be regarded as a follower of Ashʻarī or Karrāmiyya, but he can be regarded as a follower of “Hanafīs of Sunna and Jamāʻat”.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Abū Naṣr Tāhir ibn Muhammad Khānqāhī
  • Ashʻarīte
  • Hanafīs of Sunna and Jamāʻat
  • Karrāmiyya
  • Gozideh
ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تواریخ الملوک و الامم، بیروت، دارالفکر، 1415 قمری.
ابن عساکر،تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی الحسن الاشعری، دمشق، دارالفکر، 1399 قمری.
اسفراینی، طاهربن محمد، التبصیرفی الدین، بیروت، عالم­الکتب، الطبعة الاولی، 1983میلادی.
اشعری، علی بن اسماعیل، الابانه عن اصول الدیانه، چاپ بشیر محمد عیون، دمشق، 1999 میلادی.
ـــــــــــــــ ، مقالات الاسلامیین و اختلاف مصلین، بتحقیق الشیخ محمد محی الدین عبدالحمید، قاهره، نشره مکتبه النهضه المصریه، 1369 قمری.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم، المسالک و ممالک، به اهتمام ایرج افشار، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1367 شمسی.
امین، سید محسن، أعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، جلد5، 1406 قمری.
انصاری، احمد بن عبداللـه، طبقات الصوفیه، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، نشر فروغی، جلد۱، 1362شمسی.
بشری، جواد، «کتاب و کتاب پژوهشی»، آینه پژوهش، فروردین و اردیبهشت، شماره 109، پابرگ1، تهران،1387شمسی.
بغدادی، عبدالقاهر، الفرق بین الفرق وبیان فرقه ناجیه منهم، به کوشش محمد محی­الدین عبدالحمید، قاهره، 1328 قمری.
بهار، محمدتقی، سبک شناسی: تاریخ تطور نثر فارسی‌، تهران، نشر زوار، جلد2، 1387شمسی.
پاکتچی، احمد، «ابوالقاسم حکیم» در دایره المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، جلد6، 1373شمسی.
ــــــــــــــ ، «ابوحنیفه»، در دایره المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی،جلد5، 1373شمسی.
ـــــــــــــ ، «تاریخ فرق و مذاهب کلامی در ایران» در تاریخ جامع ایران، تهران، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، جلد14، 1373شمسی.
پورجوادی، نصرالله، «تصوف یا حکمت؟ گزینش عنوان برای کتابی بی‌نام»، نشریه نامۀ بهارستان، سال دوازدهم، دفتر 18ـ19، 1390شمسی.
تمیمی السمعانی، بن سعد عبدالکریم بن محمد بن منصور، الانساب، به اهتمام الشیخ عبدالرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی، قاهره، مکتبه ابن تیمیه، 1983میلادی.
تمیمی البستی، محمد بن حبان بن احمد ابی حاتم، کتاب الثقات، حیدرآباد دکن هند، طبع دایرة المعارف العثمانیه، الطبعة الاولی،1973میلادی.
جام، شیخ احمد، انس التائبین، تصحیح علی فاضل، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ، 1350 شمسی.
جامی، نورالدین عبدالرحمن، نفحات الانس من حضرات القدس، به کوشش مهدی توحیدی‌پور، تهران، نشر کتابفروشی محمودی، جلد۱، 1390شمسی.
جلال محمد موسی، نشاه الاشعریه و تطورها، بیروت، دارالکتاب البنانی، 1982 میلادی.
حدود العالم من المشرق الی المغرب، به اهتمام منوچهر ستوده، تهران، کتابخانه طهوری، 1362شمسی.
حسنی رازی، سید مرتضی بن داعی، تبصرةالعوام فی معرفه مقالات الانام، تصحیح: عباس اقبال، تهران، انتشارات اساطیر، چاپ دوم،  1364شمسی.
حسینی، صدرالدین ابوالحسن علی بن ناصر، اخبار امرا و پادشاهان سلجوقی (زبده التواریخ)، ترجمه: رمضان علی روح الاهی، تهران، ایل شاهسون، 1380 شمسی.
حکیم سمرقندی، ابوالقاسم اسحاق بن محمد، السواد الاعظم، به اهتمام عبدالحی حبیبی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1392شمسی.
خانقاهی، ابونصر طاهر بن محمد، گزیده در اخلاق و تصوف، به کوشش ایرج افشار، شرکت تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1374شمسی.
ــــــــــــ ، گزیده در اخلاق و تصوف، به کوشش ایرج افشار، تهران، بنگاه نشر و ترجمه کتاب، 1347شمسی.
ـــــــــــ ،گزیده، نسخه­ی خطی به زبان فارسی موجود در کتابخانه­ی گوتینگن (آلمان) به شماره1/4633؛ میکرو­فیلم نسخه، در دانشگاه تهران به شماره1/4633ف موجود است.
ــــــــــ ،گزیده، نسخه­ی خطی به زبان فارسی موجود در کتابخانه­ی شخصی خلیل الرحمان داوودی (پاکستان ـ لاهور)؛ میکرو­فیلم نسخه در کتابخانه شخصی عارف نوشاهی به شماره85 موجود است.
ــــــــــ ، گزیده، نسخه­ی خطی به زبان ترکی موجود در کتابخانه­ی دانشگاه دولتی بایرن (آلمان)؛ میکرو­فیلم نسخه در دانشگاه تهران به شماره 3366ـ ف [فیلمها ف:2ـ131] موجود است.
ــــــــــ ،گزیده، نسخه­ی خطی به زبان ترکی موجود در کتابخانه ملی وین (اتریش)؛ میکرو‌فیلم نسخه در دانشگاه تهران به شماره 3317ـ ف [فیلمها ف:2ـ121] با عنوان «گزیدۀ عاشقان» موجود است.
ـــــــــــ ،گزیده، نسخه­ی ­خطی به زبان ترکی موجود در کتابخانه دانشگاه اوپسالا (سوئد)؛ میکرو­فیلم نسخه در دانشگاه تهران به شماره 3306ـ ف [فیلمها ف: 2ـ118]  با عنوان «گزیدۀ نامه» موجود است.
راوندی، محمد بن علی بن سلیمان، راحه الصدور و آیه السرور در تاریخ آل سلجوق، به سعی و تصحیح محمد اقبال، بی‌جا، انتشارات کتب ایران، بی‌تا.
رحمتی، محمدکاظم، «پژوهشی دربارۀ کرامیه»، در نشریه کتاب ماه دین، سال چهارم، شمارۀ هفتم، 1380شمسی.
سلمی، ابو عبدالرحمن، ذکر النسوۀ المتعبدات الصوفیّات، به اهتمام دکتر محمود محمد الطنحاحی، القاهره، مکتبه الخانجی، الطبعه الاولی، 1413قمری.
سروش، عبدالکریم، «احیاء علوم الدین» در دایره المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، جلد7، 1377شمسی.
شفیعی کدکنی، محمدرضا، قلندریه در تاریخ، دگردیسی­های یک ایدئولوژی، تهران، انتشارات سخن، 1387شمسی.
شهرستانی، عبدالکریم، الملل و النحل، بیروت، دارالمعرفه، 1404قمری.
صفا، ذبیخ الله، تاریخ ادبیات ایران، تهران، نشر فردوس، جلد3، 1369شمسی.
طوسی، ابوعلی حسن (خواجه نظام الملک)، سیرالملوک (سیاست نامه) به اهتمام: هیوبرت دارک، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1347 شمسی.
عطاردی، شیخ عزیزالله، سیری در کتابخانه­های هند و پاکستان، تهران، انتشارات عطارد، چاپ اول، 1376شمسی.
علوی بلخی، ابوالمعالی محمد بن نعمت، بیان الادیان، تصحیح: محمد تقی دانش­پژوه، با همکاری قدرت الله پیشنماز زاده، تهران، بنیاد موقوفات محمود افشار، 1376شمسی.
غزالی، ابوحامد محمد، احیاء علوم‌ الدین‌، هیات محققان، حلب، دارالوعی ۱۴19ق‌/۱۹98م‌.
فخر رازی، محمد بن عمر، کتاب المحصل، چاپ حسین اتای، قاهره،1911 میلادی.
فرمانیان، مهدی، فرق تسنن، قم، نشرادیان، 1357شمسی.
قبادیانی مروزی، ابومعین حمیدالدین ناصر بن خسرو، سفرنامه، تصحیح: محمد دبیر سیاقی، تهران، نشر زوار، 1335شمسی.
قزوینی رازی، عبدالجلیل، النقض، مصحح:میر جلال الدین محدث، تهران، بی­نا، 1358شمسی.
مادلونگ، ویلفرد، فرقه اسلامی، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران، انتشارات اساطیر، چاپ2، 1381شمسی.
محمد بن منور، اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید، به کوشش محمد رضا شفیعی کدکنی، تهران، انتشارات آگه، جلد1و2، 1366شمسی.
مشکور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، با مقدمه: استاد کاظم مدیر شانه­چی، مشهد، انتشارات آستان قدس، چاپ هفتم، 1395شمسی.
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، لیدن، 1906میلادی.
مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ،قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة بی­تا.
منتخب رونق المجالس و بستان العارفین و تحفه المریدین، تصحیح احمد علی رجایی بخارائی، تهران، انتشارات دانشگاه 1354 شمسی.
نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، کتابفروشی فروغی، جلد1، 1344شمسی.