جایگاه اشرافیت نظامی در مناسبات ایلخانان و ممالیک

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه خوارزمی تهران

چکیده

ماهیت نظامی ساختار حکومت ایلخانان و ممالیک، جایگاه ویژه سپاه و سلطۀ هرچه بیشتر اشرافیت نظامی را در پی داشت. سنخ مناسبات دو حکومت که در بیشتر موارد وجه تقابلی داشت، موجب می‌شد سران نظامی در چگونگی این مناسبات سهم تعیین کننده‌ای داشته باشند. از جمله مصادیق این مسأله، پناهندگی اختیاری یا اجباری بزرگان نظامی به قلمرو حکومت رقیب بود که با اقبال بسیار همراه می‌شد و سیاست و اقتصاد مناطق محلّ منازعه را تحت تأثیر قرار می‌داد. پناهندگی یا جابجایی اشرافیت نظامی، به عنوان مسألۀ پژوهش حاضر با طرح این سؤال اصلی تبیین و تحلیل شده است که جایگاه و کارکرد اشرافیت نظامی در ساختار حکومت ایلخانان و ممالیک در ماهیت مناسبات حکومت‌های مذکور چه تأثیری داشت؟ حاصل پژوهش که با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی انجام شده، حاکی از این است که در کنار مشی تهاجمی ایلخانان و کوشش‌های آنها برای جبران ناکامی خود در خطۀ شام و شیوۀ بیشتر تدافعی ممالیک، پناهندگی امرا یکی از عوامل تشدید برخوردهای آنها بود. درحالی که ایلخانان از مسأله مذکور به عنوان بهانه یا انگیزه‌ای برای هجوم به شام استفاده می‌کردند، حکومت ممالیک می‌کوشید از این مسأله، از نظر سیاسی بهره‌برداری کند و دولت رقیب را تحت فشار روانی قرار دهد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Position of Military Aristocracy in the Relationships Between Ilkhanids and Mamaliks

نویسنده [English]

  • Sayyed Abolfazl Razavi
Associate Professor of History, Kharazmi University, Tehran
چکیده [English]

Military constitution of Ilkhanid and Mamalik states were led to especial position of army and more efficacy of military nobilities. Mentioned efficacy as well as the kind of these two states, that mostly were conflicted, were caused that Militaries had more roles in determining these relations. Some samples were freely or compulsory refuges of militaries to the realm of enemy state that was welcomed with great acceptance and influenced politics and economics of conflicted realms. To seek refuge, is explained and analyzed as the problem of our research. The question is what effects have had the place and function of noble military in Ilkhanid and Mamalik states? The result of the research by descriptive and analytic approach indicates that refugee of noble militaries was as factors of conflicts while Ilkhanids have used mentioned problem as a motivation for attacking Damascus, Mamaliks have tried to use this as political tool and put pressure on their enemies.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iran
  • Egypt
  • Ilkhanids
  • Mamaliks
  • Foreign Relations
  • Noble Military
ابن ایاس، محمد بن احمد، بدایع الزهور فی وقایع الدهور، حققها و کتب لها المقدمه و الفهارس محمد مصطفی، الجزءالاول، القسم الاول، القاهره: دارالکتب و الوثائق القومیه، الطبعه الثالثه، 1429ق، 2008م.
ابن‌ بطوطه‌، محمد بن‌ عبدالل، رحله‌، ترجمه‌ محمد علی‌ موّحد، چ2، ج 2، تهران‌: انتشارات‌ علمی‌ و فرهنگی،‌ 1361.
ابن تغری بردی‌، جمال‌ الدین‌ ابی‌ المحاسن‌ یوسف‌، النجوم‌ الزاهره‌ فی‌ ملوک‌ المصر و القاهره‌، به‌ اهتمام‌ عبدالقادر حاتم‌، المجلد الثامن و التسعه، القاهره: دارالکتب‌ بالقاهره‌، 1388 ق.
ابن‌ خلدون‌، عبدالرحمن، العبر (تاریخ‌ ابن‌ خلدون‌)، ترجمه‌ عبدالمحمد آیتی‌، جلد چهارم، تهران‌: مؤسسه‌ مطالعات‌ و تحقیقات‌ فرهنگی، 1368.
ابن‌ عبری‌، غریغوریوس‌ ابوالفرج‌ اهرون، تاریخ‌ مختصر الدول‌، ترجمه‌ محمدعلی‌ تاج‌پور ـ حشمت‌ الله‌ ریاضی‌، تهران‌: انتشارات‌ اطلاعات، 1364.
ابن‌ کثیر، ابوالفدا اسماعیل‌ بن‌ عمر، البدایه‌ و النهایه‌، به‌ اهتمام‌ عبدالحفیظ‌ سعد عطیه‌، المجلد الثالث العشر و الرابع العشر، المطبعه‌ السعاده‌ بجوار محافظه‌ المصر، 1350 ق.
ابی الفداء، عمادالدین‌ بن‌ اسماعیل، المختصر فی‌ اخبار البشر، علیّ علیه و وضع حواشیه محمود دیّوب، بیروت: دارالکتب العلمیه‌، 11417 ق.
اشپولر، برتولد، تاریخ‌ مغول‌ در ایران‌، ترجمه‌ محمود میرآفتاب‌، تهران: انتشارات‌ علمی‌ و فرهنگی، چ‌ 2، 1365.
اقبال، عباس، تاریخ مغول و اوایل عهد تیموری، تهران: نشر نامک، 1376.
بیانی، شیرین، دین و دولت در ایران عهد مغول، ج3، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1375.
جوینی‌، علاءالدین‌ عطاملک، تاریخ‌ جهانگشای‌، به‌ سعی‌ و اهتمام‌ محمد بن‌ عبدالوهاب‌ قزوینی‌، جلد سوم، تهران‌: انتشارات‌ ارغوان‌. 1370.
حافظ‌ ابرو، نورالله‌ عبدالله‌ بن‌ لطف‌ الله‌ بن‌ عبدالرشید البهدادینی، ذیل‌ جامع‌ التواریخ‌ رشیدی‌، به‌ اهتمام‌ خانبابابیانی‌، تهران‌: سلسله‌ انتشارات‌ انجمن‌ آثار ملی،‌ چ‌ 2، 1350.
حسن‌ الامین، المغول‌ بین‌ الوثنیه‌ و النصرانیه‌ و الاسلام‌، بیروت‌: دارالتعارف‌ للمطبوعات‌، 1414ق.
رشیدالدین‌ فضل‌ الله‌ همدانی، جامع‌ التواریخ‌،  به‌ کوشش‌ بهمن‌ کریمی‌، جلد اول و دوم، تهران‌: انتشارات‌ اقبال‌، ج3،  1367.
رضوی، ابوالفضل و دیگران، «مساله ممالیک در سیاست خارجی عهد غازان»، پژوهش نامه تاریخ اسلام، سال دوم، شماره هفتم، 83ـ107، 1391.
رضوی، ابوالفضل، «روابط ایلخانان با خوانین دشت قبچاق»، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، شماره 46، 53ـ81، بهار 1390.
همو، «مسلمانی خوانین مغول بر پایه زمینه‌های اسلام پذیری ایلخانان»، پژوهش نامه تاریخ اسلام، سال سوم، شماره یازدهم، 47ـ75، 1392.
همو، «تأملی بر مناسبات ایلخانان و ممالیک در قرن هشتم هجری»، مطالعات تاریخی جهان اسلام، س3، ش6، 57ـ86، 1394.
همو، «جایگاه اشرافیت نظامی در ساختار سیاسی عهد ایلخانان»، جامعه شناسی تاریخی، دوره 9، شماره1، 53ـ77، 1396.
الرمزی‌، م‌.م‌.، تلفیق‌ الاخبار و تلقیح‌ الآثار فی‌ وقایع‌ قزان‌ و بلغار و ملوک‌ التتار، اورنبورگ: مطبعه‌ کریمیه‌ و حسینیه‌، 1329ق.
سومر، فاروق، قراقویونلوها، ترجمه‌ وهاب‌ ولی‌، تهران: مؤسسه‌ مطالعات‌ و تحقیاقت‌ فرهنگی، 1369.
سیفی هروی، سیف بن محمد بن یعقوب، تاریخ نامه هرات، تصحیح محمد الزبیر الصدیقی، چ2، تهران: انتشارات کتابفروشی خیام، 1352.
شبارو، عصام محمد، دولت ممالیک و نقش سیاسی و تمدنی آنان در تاریخ اسلام، ترجمه شهلا بختیاری، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1380.
قاسم، عبده قاسم، تاریخ سیاسی و اجتماعی دورۀ پادشاهان مملوکی، ترجمه بهزاد مفاخری، تهران: انتشارات سروش، 1396.
القلقشندی‌، احمد بن‌علی‌، صبح‌ الاعشی‌ فی‌ صناعة‌ الانشاء، المطبعه‌ الامیریه‌ بالقاهره، ‌1344ق.
کاشانی‌، ابوالقاسم‌ عبدالله‌ بن‌ محمد، تاریخ‌ الجایتو،به‌ اهتمام‌ مهین‌ همبلی‌، تهران: بنگاه‌ ترجمه‌ و نشر کتب‌، 1348.
لین، جورج، ایران در اوایل عهد ایلخانان، رنسانس ایرانی، ترجمه سید ابوالفضل رضوی، تهران: امیرکبیر، چ2، 1390.
مرتضوی‌، منوچهر، مسایل‌ عصر ایلخانان‌، تهران‌: مؤسسه‌ انتشارات‌ آگاه،‌ چ‌ 2، 1370.
مقریزی‌، تقی‌الدین‌ احمد بن‌ علی،  السلوک‌ لمعرفة‌ دول‌ الملوک‌، به‌ تصحیح‌ محمد مصطفی‌ زیاده‌، القاهره: مطبعه‌ دارالکتب و الوثائق القومیه بالقاهره،‌ الطبعه الثالثه، 1427 ق/2007م.
همو، کتاب الخطط المقریزیه، المساه بالمواعظ والاعتبار بذکر الخطط و الآثار، الجزء الثالث، المطبعه النیل بالمصر، 1325.
نطنزی‌، معین‌ الدین‌، منتخب‌التواریخ‌ معینی‌، به ‌تصحیح ‌ژان ‌اوبن‌،تهران‌: کتابفروشی‌ خیام‌، 1336.
وصاف‌ الحضره‌، فضل‌الله‌ بن‌ عبدالله‌ شیرازی، تجزیه‌ الامصار و تزجیه‌ الاعصار(تاریخ‌ وصاف‌)، تهران‌: انتشارات‌ کتابخانه‌ ابن‌ سینا و کتابخانه‌ جعفری‌ تبریز، 1338.