شیوخ نقشبندی و سیاست در دوره تیموری (با تأکید بر عملکرد سیاسی عبیدالله احرار)

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه تهران، تهران، ایران

3 دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

4 استاد گروه آسیای مرکزی و قفقاز، دانشگاه دولتی مسکو، مسکو، روسیه

چکیده

طریقت نقشبندیه در بخارای سده هشتم هجری قمری، در بستر سنت صوفیانه خواجگان شکل گرفت و تاکنون همچنان به عنوان طریقتی زنده، فعال و جهانی به حیات خود ادامه داده است. به‌رغم رویکرد غیرسیاسی شیوخ خواجگان، نقشبندیه در دوره تیموری پا به میدان سیاست گذاشت. پژوهش حاضر به چرایی و چگونگی ورود شیوخ نقشبندی به عرصه سیاست در دوره تیموری پرداخته است. بنابر یافته‌های این پژوهش، ارتباط تنگاتنگ بهاءالدین نقشبند، پایه‌گذار این طریقت، با علمای دینیِ پرنفوذ در حوزه سیاست، پای شیوخ نقشبندی را به عرصه سیاست گشود. رقابت مدعیان قدرت پس از مرگ شاهرخ تیموری، زمینه فعالیت بیشتر طریقت رو به رشد نقشبندیه را فراهم کرد، زیرا پیشوای وقت آنان، خواجه عبیدالله احرار، خود شیخی ملاک و پر نفوذ در میان تیموریان بود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Naqshbandi's Sheikhs and Politics during the Timurid era

نویسندگان [English]

  • Mohammad Ali Kazembeyki 1
  • Mohsen Masumi 2
  • Ali Aramjoo 3
  • Jibek Sizdikova 4
1 Associated Prof., Department of history and civilization of Islamic nations, Faculty of Theology, University of Tehran
2 Associated Prof., Department of history and civilization of Islamic nations, Faculty of Theology, University of Tehran
3 PhD. Student, Department of history and civilization of Islamic nations, Faculty of Theology, University of Tehran
4 Head of Department (of Central Asia and the Caucasus), Institute of Asian and African Countries, Moscow State University, Moscow, Russia
چکیده [English]

The origin of the Naqshbandi order can be traced to the Sufi tradition of Khojagan in Transoxiana. This order has continued to live as an active and universal one. In spite of the apolitical approach of the Khajagan, Naqshbandi's Sheikhs gradually entered into politics during the Timurid era. The aim of the present research is to find out why and how Naqshbandi's sheikhs has entered into politics during this period. According to the findings of this study, the close connection of Baha'addin Naqshband, the eponym of the order, with influential religious scholars, opened the line of Naqshbandi's sheikhs to politics. Moreover, the struggles of the Timurid princes over power after Shahrokh's death, increased the activity for the growing order of Naqshbandiyah, especially since Ahrar, the active Naqshbandi Sheikh at that time, was an influential figure among the Timurid.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Transoxiana
  • Timurid
  • Khajegan –Naqshbandi
  • Baha'addin Naqshband
  • Obeidullah Ahrar
آرامجو، علی،"بررسی روند مطالعات نقشبندیه در غرب و روسیه"، پژوهشنامه تاریخ، ش 42، بهار 1395.
ابوالحسن محمد باقر بن محمد علی، مقامات حضرت خواجه نقشبند، گل نشر، 1386ش.
احرار، خواجه عبیدالله، رسائل (فقرات، والدیه و حورائیّه)، تصحیح عارف نوشاهی، تهران: نشر احراری، 1394ش.
بخاری، صلاح بن مبارک، انیس الطالبیین و عدّه السالکین، تصحیح خلیل ابراهیم صاری اوغلی، تهران: کیهان 1371ش.
پارسا، خواجه محمد، فصل الخطاب، تصحیح جلیل مسگر نژاد، تهران: نشر دانشگاهی، 1381ش.
همو، قدسیه، احمد طاهری عراقی، تهران: طهوری، 1354ش.
همو، تحفه‌السالکین (تحقیقات خواجه محمدپارسا)، به اهتمام سید علی احمدشاه الهروی، دهلی، افغانی دارالکتب، بی‌تا.
ترکه اصفهانی، صاین الدین علی بن محمد‌ چهارده رساله، تصحیح سید علی موسوی بهبهانی و سید ابراهیم دیباجی، تهران، ناشر: تقی شریف رضایی: 1351ش.
جامی، عبدالرحمن، نفحات الانس من حضرات القدس، تصحیح محمود عابدی، تهران: اطلاعات، 1370ش.
همو، خلاصه انیس الطالبین، تدوین و تقدیم محمدذاکر حسین، پتنه (هندوستان)، کتابخانه خدابخش، 1996م.
چرخی، رسائل، تصحیح محمد نذیر رانجها، کندیان (پاکستان): خانقاه سراجیه نقشبندیه مجددیه، 2009.
حافظ ابرو، عبدالله ابن لطف‌الله، زبدة التواریخ، به تصحیح سید کمال حاج سید جوادی‏، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‏، 1380ش.
خواند میر، غیاث‌الدین بن همام الدین، تاریخ حبیب السیر، تهران:  خیام 1380ش.
ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد، سیر الاعلام النبلاء، شعیب الارنووط و محمد نعیم العرقسوسی، بیروت: موسسه الرساله، 1417ق.
سمرقندی، محمد بن برهان الدین؛ سلسله العارفین و تذکره الصدیقین، تصحیح احسان الله شکراللهی، تهران: کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی‌1388ش.
سمرقندی‏، کمال‌الدین عبدالرزاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین‏، به تصحیح عبدالحسین نوایی‏، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی‏، 1383ش.
شامی‏، نظام‌الدین، ظفرنامه، به تصحیح پناهی سمنانی‏، تهران: نشر بامداد، 1363ش.
شهاب‌الدین، آگاهی سید امیر کلال، تصحیح غلام مصطفی خان، حیدرآباد، 1381ق.
غجدوانی، وصیت‌نامه خواجه عبدالخالق غجدوانی، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره 17920.
همو، «رساله صاحبیه»، تصحیح سعید نفیسی، مجله فرهنگ ایران زمین، 1332، ش1.
کاشفی، مولانا فخرالدین علی بن حسین واعظ؛ رشحات عین الحیات، تصحیح علی اصغر معینیان، 2ج، تهران: بنیاد نیکوکاری نوریانی، 2536.
مایل هروی، نجیب، شیخ عبدالرحمن جامی، تهران: طرح نو، 1377.
ملا بنائی، کمال‌الدین علی، شیبانی نامه، تصحیح کازویوکی کوبو، توکیو، 1997.
منز، بئاتریس فوربز، بر آمدن و فرمانروایی تیمور، ترجمه منصور صفت گل، تهران: رسا، 1389ش.
همو، قدرت، سیاست و مذهب در عصر تیموریان، ترجمه حسن اسدی، تهران: مولا، 1392ش.
مولانا شیخ، "خوارق عادات احرار"، در مجموعه احوال و سخنان خواجه عبیدالله احرار، تصحیح عارف نوشاهی، نشر دانشگاهی تهران، 1380ش.
 
میرخواند، محمد بن خوند شاه، تاریخ روضه الصفا، تصحیح جمشید کیان فر، تهران: اساطیر، 1380ش.
نطنزی‏، معین‌الدین، منتخب التواریخ معینی‏، به تصحیح پروین استخری‏، تهران: اساطیر، 1383ش.
نظامی، خالق احمد، «سلسله نقشبندیه» در جلوه‌های معنویت در جهان اسلام، زیر نظر سید حسین نصر، ترجمه فاطمه شاه حسینی، قم: نشر دانشگاه ادیان و مذاهب، 1392ش.
نظامی‌ باخرزی، عبدالواسع، مقامات جامی، تصحیح نجیب مایل هروی، تهران: نشر نی، 1371ش.
نوایی، امیر علیشیر، مجالس النفایس، تصحیح علی اکبر حکمت، تهران: منوچهری، 1363ش.
نیشابوری، میرعبدالاول، "ملفوظات احرار"، در مجموعه احوال و سخنان خواجه عبیدالله احرار، تصحیح عارف نوشاهی، نشر دانشگاهی تهران، 1380ش.
نوشاهی، «رقعات احرار»، در مجموعه احوال و سخنان خواجه عبیدالله احرار، تصحیح عارف نوشاهی، نشر دانشگاهی تهران، 1380ش.
یزدی، شرف‌الدین علی‏، ظفرنامه، به تصحیح سید سعید میر محمد صادق و عبدالحسین نوایی‏، ‏تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی‏، 1387ش.
Aramju, Ali; Syzdykova Zhibek Saparbekovna., “Bakha’ad-Din Nakshband: Prakticheskoye obshcheniye mezhdu khvadzhagan i ulama’”, Mezhdunarodnaya nauchno-prakticheskaya konferentsiya «Tvorcheskoye naslediye Alishera Navoi i sovremennost'», Moskva 2018.
Algar, Hamid, “The Naqshbandi Order: A Preliminary Survey of its History and Significance" Studia Islamica, 44 (1976): 123-152.
Idem, “Political Aspects of Naqshbandi History”, Naqshbandis: Cheminements et situation actuelle d’un ordre mystique musulman. Actes de la Table Ronde de Sèvres, 2-4 May 1985. Istanbul: Éditions ISIS, 1990, pp. 123-152.
Babadžanov, Bahtijar,” la naqshbandiyya sous les premiers Sheybanides”, L’héritage timouride: Iran – Asie centrale – Inde, XVe-XVIIIe siècles, 1977.
Bartold, "Mongolskoye vladychestvo", Sochineniya, tom 2, chast' 1, Moskva 1963.
Idem, "Ulughbek I yego vremya", Sochineniya, tom 2, chast' 2, Moskva 1964.
Idem, "Mistitsizm v islame", Sochineniya, tom 6, Moskva 1966.
Chekhovich, Samarkandskiye dokumenty XV—XVI vv, Moskva 1974.
Damrel, David William. "The Spread of Naqshbandî Political Thought in the Islamic World." Cheminements, pp. 269-288.
Dina Le Gall, A Culture of Sufism: Naqshbandis in the Ottoman World, 1450-1700, 2005.
Devin DeWeese, “Succession Protocols and the Early Khwajagani Schism in the Maslak al-ʿārifīn “, Journal of Islamic Studies, V. 22; 2011, Pages 1–35;
Idem, “The Mashāʾikh-i Turk and the Khojagān: Rethinking the Links between the Yasavī and Naqshbandī Sufi Traditions”, Journal of Islamic Studies, Vol. 7, No. 2, Islam in Central Asia and the Caucasus, 1996, pp. 180-207.
 
Gross, Jo-Ann and Asam Urunbaev, The Letters of Khwajah 'Ubayd Allah Ahrar and His Associates, Brill, 2002.
Gross, Jo-Ann, Khoja Ahrar: a study of the perceptions of religious power and prestige in the late Timurid period, Ph.D. dissertation (New York University, 1982).
Idem, “Naqshbandi Appeals to the Herat Court: A Preliminary Study of Trade and Property Issues”,  in Studies on Central Asian History, In Honor of Yuri Bregel, Edited by Devin DeWeese, Indiana 2001, pp. 113-128.
Jurgen Paul, “Forming a Faction: The Himayat System of Khwaja Ahrar”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 23, No. 4 (Nov., 1991), pp. 533-548
Idem, “The Rise of the Khwajagan-Naqshbandiyya Sufi Order in Timurid Herat”, in Afghanistan's Islam by Nile Green, 2017
Idem, Doctrine and organization. The Khwjagan/Naqshbandiya in the first generation after Bahahuddin; Berlin, 1998.
Idem, “Charkhi, Yaqub”, EI3, pp. 18-20.
Khismatulin, Alexei A. "The alchemy of happiness": Al-Ghazalis Kimia and the origins of the khajagan-naqshbandiyya principles, in Ideas, images, and methods of portrayal insights into classical arabic literature and islam, edited by Sebastian Gunther, Brill 2005.
Idem, “Jamis Statement on the authorship of the Anis al-talibin”, in Jāmī in Regional Contexts: The Reception of ʿAbd al-Raḥmān Jāmī’s Works in the Islamicate World, ca. 9th/15th-14th/20th Century, Brill 2018.
Kutbaev, interesnyy dokument po agrarnoy istorii sredney Azii, Obshchestvennie Nauki v Uzbekistane, 12, 1968.
Idem, K istorii vakufnykh vladeniy khodzha Akhrara i yego potomkov, Tashkent, 1970
Madelung, Wilfred, “Yusuf al-Hamadani and the naqshbandiyya”, Quaderni di Studi Arabi, Vol. 5/6, 1987-1988, pp. 499-509
Masatomo, Bahā uddīn nakushubando no shōgai to chagatai Han-koku no shūen (The Life of Baha al-Din Naqshband (1318-89) and the End of the Chaghatay Khanate), Tōyōshikenkyū (Japan), 2012.
McChesney, R. D. “Parsaiyya”, EI2, v.8.
Potter, Lawrence G., “Sufis and Sultans in Post-Mongol Iran”, Iranian Studies, Vol. 27, No. 1/4, Religion and Society in Islamic Iran during the Pre-Modern Era (1994), pp. 77-102
Subtelny, Maria Eva, “The Making of Bukhara-yi Sharif Scholars, Books, and Libraries in Medieval Bukhara (The Library of Khwaja Muhammad Parsa)”, in Studies on Central Asian History, In Honor of Yuri Bregel, Edited by Devin DeWeese, Indiana 2001, pp 79-111
Weismann, Itzchak, The Naqshbandiyya Orthodoxy and activism in a worldwide Sufi tradition, Routledge, 2007.