ایران‌گرایی در تاریخ‌نگاری محلی عصر ناصری

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه تاریخ، دانشگاه خوارزمی تهران

2 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه خوارزمی تهران

3 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه فردوسی مشهد

4 دانشجوی دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشگاه خوارزمی تهران

چکیده

در عصر ناصری، با طرح دربار و با هدف ثبت قلمرو جغرافیایی ایران، شمار زیادی تاریخ محلی نوشته شد. این آثار در نگاه نخست، تداوم گفتمان سنت تاریخ‌نگاری محلی و بازتاب هویت‌های بومی مناطق مختلف جغرافیایی ایران هستند، اما با نگاه عمیق‌تر به فرایند تکوین این طرح بزرگ، باید آن را کوششی آگاهانه و توأم با حس وطن‌دوستی از سوی درباریان و نخبگان فرهنگی برای ثبت و تحدید قلمرو سیاسی عصر قاجار در ذیل «ایران»، به‌عنوان وطن تحلیل کرد. پژوهش حاضر با روش تاریخی و رویکرد توصیفی - تحلیلی، با تکیه بر منابع و پژوهش‌های تاریخی به این پرسش‌ها پاسخ داده است که چه عواملی در دورۀ ناصری سبب نگارش تاریخ‌های محلی با رویکرد ایران‌گرایانه شد؟ و چه اشخاص و نهادهایی و با کدام رویکرد، در تدوین تاریخ‌های محلی ایران‌گرایانه نقش داشتند؟ یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که سه فرایند تاریخی نهضت بازگشت ادبی، تحولات علمی جدید و سیاست تمرکزگرایی دولت قاجاریه سبب توجه و بازنگری دربار و نخبگان، دربارۀ تصور ایران به‌عنوان وطن ایرانیان گردید. این تحولات سبب نگارش تاریخ‌‌های محلی با تمرکز بر ثبت حدود و ثغور جغرافیایی ایران شد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Iranianism in the Local Historiography of the Naseri Era

نویسندگان [English]

  • Hossein Moftakhari 1
  • Sohrab Yazdani 2
  • Javad Abbasi 3
  • Javad Shojaei 4
1 Prof., Department of History, Faculty of Literature and Humanities, Kharazmi University
2 Associated Prof., Department of History, Faculty of Literature and Humanities, Kharazmi University
3 Associated Prof., Department of History, Ferdowsi University of Mashhad
4 PhD Student, Department of History, Faculty of Literature and Humanities, Kharazmi University
چکیده [English]

A range of local histories was written in response to a plan enacted by the court and with the purpose of marking Iranian geographical kingdom in the Naseri era. On the one hand, these books indicate the literary traditions of local historiography discourse and reflected regional identities, but on the other hand, with a deeper view in the production of this great project, it should be analyzed as a conscious attempt with a sense of patriotism by the court and cultural elites to record the scope of political realm of the Qajar era under the term of “Iran” as a homeland. Using historical method and descriptive –analytical approach, and relying on historical sources and researches, the present article has been answered the following questions; which factors were the most influential in writing of local histories with Iranianism approach in the Nasri period? What persons and institutions, and with what approach, were involved in the compilation of Iranian local histories? The results show that three historical processes including Literary Return Movement, new scientific developments, and the centralization policy of the Qajar government led to a revision on the idea of Iran as the homeland of Iranians by the court and elites. This transformation resulted in writing local histories, focusing on recording the geographical boundaries of Iran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qajar
  • Local Historiography
  • Iranianism
  • Historical Boundaries
آدمیت، فریدون، اندیشۀ ترقی و حکومت قانون (عصر سپهسالار)، چاپ سوم، تهران: خوارزمی، ۱۳۸۵.
همو، امیرکبیر و ایران، چاپ نهم، تهران: خوارزمی، ۱۳۸۵.
آذر بیگدلی، لطفعی‌بیگ، آتشکدۀ آذر، با مقدمه و فهرست و تعلیقات سید‌جعفر شهیدی، تهران: مؤسسۀ نشر کتاب، ۱۳۳۷.
آل‌داود، علی، «اعتمادالسلطنه»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی. ج۹. تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۵.
ارباب، محمدتقی‌بیک، تاریخ دارالایمان قم، به کوشش حسین مدرسی‌طباطبائی، قم: حکمت، ۱۳۵۳.
اشتهاردی، محمدحسن‌بن‌عبدالکریم، «تذکره‌الدنابله»، تصحیح ابوالفضل مرادی، میراث بهارستان (مجموعۀ ۱۲رساله)، دفتر چهارم، به کوشش مرکز پژوهش کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، تهران: کتابخانه، موزه و مجلس شورای اسلامی، ۱۳۹۰، ص ۶۱۷-۷۶۸.
اشرف، احمد، هویت ایرانی: از دوران باستان تا پایان پهلوی؛ احمد اشرف و دو مقاله از گرادو نیولی و شاپور شهبازی، ترجمه و تدوین حمید احمدی، تهران: نی، ۱۳۹۵.
اشیدری، جهانگیر، تاریخ پهلوی و زرتشتیان، تهران: انتشارات ماهنامه هوخت، ۱۳۵۵.
اعتضادالسلطنه، علیقلی میرزا، تاریخ وقایع و سوانح افغانستان، به تصحیح میر هاشم محدث، تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۵.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، روزنامۀ خاطرات، با مقدمۀ ایرج افشار، چاپ هفتم، تهران: امیرکبیر، ۱۳۸۹.
همو، تاریخ منتظم ناصری، تصحیح محمداسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب، ۱۳۶۳.
همو، تطبیق لغات جغرافیایی قدیم و جدید ایران، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۳.
همو، مرآت‌البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۶۷.
همو، محمدحسن خان، مطلع‌ الشمس، مقدمه و فهرست محمد پیمان، تهران: پیشگام، ۱۳۶۲.
افشار، ایرج، «فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ وزارت دارایی»، فرهنگ ایران زمین، شماره ۶، ۱۳۷۷، ص ۵-۳۷.
همو، «فهرستوارۀ مجموعه ناصری»، فرهنگ ایران زمین، شماره ۲۹، ۱۳۷۵، ص ۶-۱۳۳.
امانت، قبلۀ عالم، ترجمۀ حسن کامشاد، چاپ سوم، تهران: کارنامه، ۱۳۸۵.
بابانی، عبدالقادر بن رستم، سیرالاکراد در تاریخ و جغرافیای کردستان، به کوشش محمدرئوف توکلی، تهران: توکلی، ۱۳۹۲.
بویس، مری، «مانکجی لیمجی هاتریا در ایران»، ترجمۀ هاشم رضی، چیستا، سال سوم، شمارۀ ۳، ۱۳۶۴، ص ۴۲۴-۴۳۲.
پاکدامن، ناصر، «میرزا عبدالغفار نجم‌الدوله و تشخیص نفوس دارالخلافه»، فرهنگ ایران زمین، شمارۀ ۲۰، ۱۳۵۳، ص ۳۲۴-۳۹۵.
پشت دار، علی‌محمد؛ حاجی‌مزدارانی، مرتضی؛ محمدی‌بدر، نرگس؛ بصیری‌پور، علی، «تحلیل و بررسی نسخۀ خطی تفسیر فارسی محمد بن عبدالرزاق دنبلی»، فصل‌نامه متن‌شناسی ادب فارسی، معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه اصفهان، سال پنجاه و چهارم، دوره جدید، سال دهم، شماره دوم (پیاپی ۳۸)، تابستان ۱۳۹۷، ص ۱۷-۳۵.
حسین‌طلایی، پرویز، «معرفی و بررسی شیوۀ تاریخ‌نویسی سه نسخۀ تاریخ ایران باستان، فرازستان و مقدمه فرازستان»، آینۀ پژوهش، سال بیست و دوم، شمارۀ ششم، بهمن و اسفند ۱۳۹۰، ص ۶۶-۷۸.
حکیم، محمدتقی‌خان، گنج دانش: جغرافیای تاریخی شهرهای ایران، به اهتمام محمدعلی صوتی و جمشید کیانفر، تهران: زرین، ۱۳۶۶.
خاوری‌شیرازی، میرزا فضل‌الله، تاریخ ذوالقرنین، تصحیح و تحقیق ناصر افشارفر، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۰.
خدری‌زاده، علی‌اکبر، «جغرافیا و تألیفات جغرافیایی عصر قاجار»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره ۳۱، اردیبهشت ۱۳۷۹، ص ۳۰-۳۷.
خراسانی، جوادبن‌موسی، اشراق‌السیاحه یا جغرافیای خراسان، به کوشش عزیزالله عطاردی، تهران: عطارد، ۱۳۸۹.
دادبه، اصغر، «بازگشت ادبی»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۱. تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۱.
دالوند، حمیدرضا، «متون تاریخی زرتشتیان به فارسی»، مزدک نامه۶: (یادبود ششمین سال درگذشت مزدک کیانفر)، خواهان جمشید کیانفر و پروین استخری، تهران: پروین استخری، ۱۳۹۳، ص ۱۷-۸۰.
درودی، حسین بن عبدالکریم، کتابچه نیشابور، به کوشش رسول جعفریان، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۸۲.
رضی، هاشم، تاریخ زرتشتیان ایران: اوضاع سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی زرتشتیان در دوران قاجاریه، تهران: بهجت، ۱۳۹۴.
شهمردان، رشید، تاریخ زرتشتیان: فرزانگان زرتشتی، تهران: فروهر، ۱۳۶۳.
علائی، سیروس، «اولین نقشۀ رسمی تهران، بازگوی فرهنگ شهری ایران در سدۀ نوزدهم»، ایران‌شناسی، دورۀ جدید، سال ۱۴، شمارۀ ۵۵، ۱۳۸۱، ص ۵۳۷-۵۲۷.
غروری، مهدی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی بمبئی کتابخانۀ مؤسسه کاما- گنجینه مانکجی، اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۶۵.
فرصت‌شیرازی، محمدنصیر بن جعفر، آثار عجم، تصحیح و تحشیه منصور رستگار فسایی، تهران: امیرکبیر، ۱۳۷۷.
همو، محمدنصیر بن جعفر، دیوان فرصت، مقدمه و تصحیح و حواشی و فهرست از علی زرین قلم، تهران: کتابفروشی سیروس، ۱۳۳۷.
قدیمی‌قیداری، عباس، تداوم و تحول تاریخ‌نویسی در ایران عصر قاجار، تهران: پژوهشکدۀ تاریخ اسلام، ۱۳۹۳.
کازرونی، محمدابراهیم، تاریخ بنادر و جزایر خلیج فارس، تصحیح منوچهر ستوده، تهران: موسسه فرهنگی جهانگیری، ۱۳۶۷.
کاشانی‌ثابت، فیروزه، افسانه‌های مرزی ۱۹۴۶-۱۸۰۴، ترجمۀ ابوالفضل کلانکی، تهران: کتاب‌سرا، ۱۳۸۹.
کرمانی، ذوالفقار، جغرافیای نیمروز، به کوشش عزیزالله عطاردی، تهران: میراث مکتوب، عطارد (مرکز فرهنگی خراسان)، ۱۳۷۴.
همو، عرض و طول بلاد ایران، نسخه خطی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران به شماره ۸۱۴۲۸۶.
کلانتر‌ضرابی، عبدالرحیم، تاریخ کاشان، به کوشش ایرج افشار، چاپ چها،م. تهران: امیرکبیر، ۱۳۷۸.
لیمجی هوشنگ هاتریا یزدانی، مانکجی، آیین هوشنگ، به اهتمام هوشنگ شکری، تبریز: هوشنگ شکری، ۱۳۹۳.
مدرسی‌طباطبائی، حسین، قم‌نامه، قم: کتابخانۀ آیت الله مرعشی، ۱۳۶۴.
منشی‌کرمانی، خواجه محمدامین، جغرافیای ایالت کرمان در عهد ناصری، تصحیح و تحشیه مجید نیک‌پور، با مقدمۀ باستانی‌پاریزی، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۹۱.
منصوربخت، قباد؛ عبادی‌جامخانه، رضا؛ شعبانی، رضا، «بررسی شاخصه‌های نوین تاریخ‌نگاری محلی در آثار اعتمادالسلطنه»، پژوهشنامه تاریخ‌های محلی ایران، سال ششم، شماره دوم (پیاپی ۱۲)، بهار و تابستان ۱۳۹۷، ص ۱۸۵-۲۰۸.
نادر میرزا، تاریخ و جغرافی دارالسلطنۀ تبریز، مقدمه، تصحیح و تحشیه غلامرضا طباطبائی‌مجد، تبریز: ستوده، ۱۳۷۳.
نائبیان، جلیل؛ علیپور سیلاب، جواد، «مانکجی لیمجی و جامعۀ زرتشتیان ایران عصر قاجار»، تاریخ‌نامۀ ایران بعد از اسلام، سال اول، شمارۀ اول، پاییز و زمستان ۱۳۸۹، ص ۱۶۰-۱۲۹.
وزیری، احمدعلی خان، جغرافیای بلوچستان، تصحیح محمدرضا نصیری. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۶.
هدایت، رضاقلی‌خان، سفارت‌نامۀ خوارزم، تصحیح جمشید کیان فر، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۸۵.
Amanat, Abbas, “Legend, Legitimacy and Making a National Narrative in the Historiography of Qajar Iran (1785-1925)”, In Persian Historiography, edited by Charles Melville, London: I. B. Tauris, 2012, p. 292-366.
Gustafson, James M., “Geographical Literature in Nineteenth-Century Iran: Regional Identities and the Construction of Space”, Journal of the Economic and Social History of the Orient. 59, no. 5, 2016, p. 793-827.
Keddie, Nikki R., “Pan-Islam as Proto-Nationalism”, the Journal of Modern History, Vol. 41, No. 1, 1969, p. 17-28.
Kia, Mana, “Imagining Iran before Nationalism: Geocultural Meanings of Land in Azar’s Atashkadeh”, In Rethinking Iranian Nationalism and Modernity, edited by Kamran Scot Aghaei and Afshin Marashi, Austin: University of Texas Press, 2014, p. 89-112.
Lambton, Ann K. S., Persian Local Histories: The Traditions behind Them and the Assumptions for Their Authors. In Yad-Nama: In memoria di Alessandro Bausani, Vol. 1, Rome: Giovanni Bardi, 1991, p. 227-238.
Melville, Charles, “Persian Local Histories: Views from the Wings”, Iranian Studies, Vol. 33, No. 1-2, Winter/Spring 2000, p. 7-14.
Sheffield, Daniel, “Iran, the Mark of Paradise or the Land of Ruin? Approaches to Reading Two Parsi Zoroastrian Travelogues”, In On Wonders of Land and Sea: Persianate Travel Writing, edited by Roberta Micallef and Sunil Sharma, Cambridge, MA: Harvard University Press, 2013, p. 14-43.
Werner, Christoph, “The Amazon, the Sources of the Nile, and Tabriz: Nadir Mirza’s Tarikh va jughrafi-yi dar al-saltana-yi  Tabriz and the Local Historiography of Tabriz and Azerbaijan”, Iranian Studies, Vol. 33, No. 1-2, Winter/Spring 2000, p. 165-184.
Zia-Ebrahimi, Reza, “An Emissary of the Golden Age: Manekji Limji Hataria and the Charisma of the Archaic in Pre-Nationalist Iran”, Studies in Ethnicity and Nationalism, Vol. 10, No. 3, 2010, p. 377-390.