دگردیسی در فضاهای جمعیِ ایران تا انتهای عصر صفوی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان)، اصفهان، ایران.

2 ااستادیار دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان)، اصفهان، ایران.

چکیده

الگوهای جدید زندگی از یکسو و نیروهای مداخله‌گر مانند سیاست‌های داخلی و خارجی، تحولات اقتصادی،‌ تحولات ایدئولوژیک از سوی دیگر، بر ساختار و نقش فضاهای جمعی در طول تاریخ، تأثیر داشته است. روند شکل‌گیری و تکامل فضاهای جمعی را می‌توان اغلب، تابع الگویی تدریجی و حاصل پیشرفت‌های فرهنگ شهرنشینی دانست. چنین به نظر می‌رسد که در تاریخ شهرنشینی ایران تا دوران صفویه، این فضاها در دو مقطع، به نوعی، دچار دگردیسی و تغییرات آشکار شدند. پژوهش حاضر تحقیقی تاریخی است و در آن به توصیف و تحلیل منابع مکتوب پرداخته خواهد شد و می‌کوشیم تا این تحولات اساسی را در کمّیت و کیفیت فضاهای جمعی در قرون اولیۀ پس از اسلام و عصر صفوی معرفی کنیم. به نظر می‌رسد که می‌توان این استحالۀ فضایی و کارکردی در فضاهای جمعیِ شهری در این دو دوره را حاصل دگردیسی در فضای ایدئولوژیک در قرون اولیۀ پس از اسلام و فضای سیاسیِ ایران در عصر صفوی دانست.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Urban Transformation of Public Spaces in Iran Until the End of the Safavid Era

نویسندگان [English]

  • Samar Haghighi Borujeni 1
  • Sanaz Rahravi Poodeh 2
1 Assistant Professor, Faculty of Architecture and Urban Planning, Isfahan (Khorasgan) Branch, Islamic Azad University, Isfahan, Iran
2 Assistant Professor, Faculty of Architecture and Urban Planning, Isfahan (Khorasgan) Branch, Islamic Azad University, Isfahan, Iran
چکیده [English]

The public space has been altered over the course of history. Many factors such as politics, economy, government, religion, etc., could impact the forms and functions of public space. The gradual evolution of public space could be understood as a consequence of urbanization development. However, it seems that through the history of urbanism in Iran, until the end of the Safavid era, the urban texture in public space has experienced major shifts during two historical periods: the early centuries of Islam and the Safavid era.
In this paper, by adopting a historical method, the concept of public open space on a city-scale and its urban role have been theoretically studied. As a result of this study, we found that significant transformation in the forms and functions of public space, during the early centuries of Islam and the Safavid era, was under the influence of political and ideological transformation in Iranian society. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Public open Space
  • the Safavid era
  • early centuries of Islam
  • formal and functional transformation
  • political and social transformation
ابن اثیر، عزالدین، تاریخ کامل، ترجمه حمید رضا آژیر، تهران: اساطیر، 1383.
ابن فقیه، احمدبن محمد، مختصر البلدان: بخش مربوط به ایران، ترجمه محمدرضا حکیمی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1349.
اسفزاری، معین الدین محمد زمچی، روضات الجنات فی اوصاف مدینه الهرات، به تصحیح محمد کاظم امام، تهران: دانشگاه تهران، 1338.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم، مسالک و ممالک، به اهتمام ایرج افشار، تهران: علمی و فرهنگی، 1368.
اندرزنامه‌های پهلوی: «اندرز آذرباد مهراسپندان و اندرز خسروقبادان»، ترجمۀ موبد اردشیر آذرگشسب (بیجا: بینا، بیتا).
اولئاریوس، آدام، سفرنامه آدام اولئاریوس (اصفهان خونین شیخ صفی)، ترجمه حسین کردبچه، تهران: هیرمند، 1379.
اهری، زهرا، «خیابان چهارباغ اصفهان مفهومی نو از فضای شهری»، گلستان هنر، پاییز 1385، شماره 5، صص 48-59.
آقابزرگ، نرگس، متدین، حشمت الله، خاستگاه نظری میدان نقش جهان، باغ نظر، تابستان 1394، شماره 33، صص 23-40.
بازرگان ونیزی، سفرنامه‌های ونیزیان در ایران (شش سفرنامه)، ترجمه منوچهر امیری، تهران: انتشارات خوارزمی، 1349.
باستانی راد، حسن، «کوی (محله) در شهرهای‌ایرانی سده‌های نخستین اسلامی»، پژوهش‌های تاریخی‌ایران و اسلام، بهار و تابستان 1391، شماره 10، صص 1-30.
براتی، ناصر، خادمی، شهرزاد، «فضاهای جمعی: ضرورت‌ها و موانع؛ نمونۀ موردی: چهارراه ولی‌عصر تهران»، نشریه علمی منظر، بهار 1397، ش 44، صص18-23.
بنداری اصفهانی، فتح بن علی، زبده‌النصـره و نخبـه العصـره، تاریخ سلسـله سلجوقی، ترجمه محمدحسین جلیلی کرمانشاهی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1356.
پارسی، حمیدرضا، «پویش شهر، شهرگرایی و شهرنشینی در قرون سوم تاپنجم هجری در ایران»، هنرهای زیبا، زمستان 1393، شماره 4، صص 47-64.
پاکزاد، جهانشاه، تاریخ شهر و شهرنشینی در ‌ایران از آغاز تا دوران قاجار، تهران: آرمانشهر، 1390.
پورجعفر، محمدرضـا، فضـاهای شـهری سـنتی در شـهرهای ایرانـی - اسـلامی، تهـران: مرکـز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران، 1397.
پورجعفر، علی و پورجعفر، محمدرضا، «فضاهای شهری نیمه عمومی سرپوشـیده سـنتی ایرانـیاسلامی در مقایسه با پاساژهای فرانسوی؛ نمونه‌های موردی: تیمچه‌های امین الدوله و بـزرگقم و پاساژهای پانوقاوا و جوفقا«، در معماری و شهرسازی آرمانشهر،زمستان 1393، شماره 13، صص 169-182.
پیگولوسکایا، نینا، شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، ترجمه : عنایت‌الله رضا، چاپ دوم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1372.
ترکمان، احمد؛ قائد، مجتبی؛ شمتوب، سوگل، «پاتوق، فضای جمعی شهری و معماری و محل تعاملات اجتماعی و فرهنگی (نمونه موردی شهر برازجان)»، نشریه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، پاییز 1396، ش 31، صص 225-248.
ترکمان، اسکندربیک، تاریخ عالم آرای عباسی، به اهتمام‌ایرج افشار، تهران: امیرکبیر، 1378.
جنابادی، میرزا بیگ بن الحسن الحسینی، روضه‌ی الصفویه، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1378.
تقوی، عابد و دیگران، «بررسی نقش گرایشهای مذهبی در شکل‌گیری و گسترش شهر اصفهان از عصر خلافت عباسی تا پایان حکومت سلجوقی»، در پژوهش‌های تاریخی، بهار 1393، شمارۀ 21، صص71-84.
توسلی، محمود و ناصر بنیادی، طراحی فضای شهری: فضای شهری و جایگاه آن در زندگی و سیمای شهری، جلد 1، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، 1371.
حبیبی، سید محسن، ازشارتاشهر، تهران: دانشگاه تهران، 1387.
حقیقی بروجنی، سمر و سید عباس یزدانفر و مصطفی بهزادفر، «مداخلات طبقه قدرت و تاثیر آن در ساختار شهر اصفهان»، تحقیقات تاریخ اجتماعی (پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی)، زمستان 1396، ش دوم، صص49-67.
خلعتبری، اللهیار و عباس پرتوی مقدم، «ویژگی‌های تاریخی و مولفه‌های جامعۀ شهری ایران در اواخردورۀ ساسانیان»، در تاریخ ایران، تابستان 1389، شماره 65، صص 49-71.
خیرآبادی، مسعود، شهرهای‌ایران، ترجمه حسین حاتمی‌نژاد و عزت الله مافی، مشهد: نیکا، 1376.
دلاواله، پیترو، سفرنامه، ترجمه شجاع الدین شفا، تهران: علمی‌فرهنگی، 1380.
رنجبر، احسان و محمرضا پورجعفر و مجتبی انصاری و محمدرضا بمانیان، «خلاقیت‌های طراحی شهری دورة اتابکان فارس در شکلگیری شبکة فضاهای عمومی‌شهری شیراز»، مطالعات شهر‌ایرانی-اسلامی، تابستان 1390، ش 6، صص 33-40.
ستارزاده، داریوش و دیگران، «فضای شهری، اندیشه ای اجتماعی». در علوم و تکنولوژی محیط زیست، پاییز 1389، شماره4، صص 173-183.
سرفراز، علی‌اکبر، تخت سلیمان، تبریز: مؤسسۀ تاریخ و فرهنگ ایران، 1347.
سرفراز،علی‌اکبر، «بیشاپور»، مجموعه مقالات شهرهای ایران، محمد یوسف کیانی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1366.
سـفر، فؤاد و محمدعلی مصطفی، هترا شهر خورشید (گزارش کاوشها و پژوهشهای باستان‌شناسی و بازسازی آثار معماری شهر حضر)، ترجمه نادر کریمیان سردشتی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور،1376.
سلطان‌زاده، حسین، مقدمه‌ای بر شهر و شهرنشینی در ‌ایران، تهران: نشر آبی، 1365.
شاردن، ژان، سفرنامه، ترجمه اقبال یغمایی، تهران: توس، 1375.
شهابی‌نژاد، علی و دیگران، «شکل‌گیری و دگرگونیِ تاریخیِ میدان نقش‌جهان اصفهان»، دانش مرمت و میراث فرهنگی، بهار 1393، ش 3، صص 45-65.
شیرازی، عبدی بیک، تکمله الاخبار، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران: نشر نی، 1369.
طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، جلد ششم، چاپ دوم، قم: مؤسسه مطبوعات دارالعلم، 1346.
طباطبایی، سیدمحمدحسین، روابط اجتماعی در اسلام، ترجمۀ جواد حجتی کرمانی، تهران: انتشارات بعثت، بیتا.
طبری، محمدبن جریر، تاریخ طبری، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر، 1375.
ظفری، داریوش و دیگران، مبانی شهرسازی ایرانی اسلامی، تهران: فروزش، 1393.
علی قلعه باباخانی، ملیحه و رضا سامه، «مطالعه تطبیقی مفهوم شهر اسلامی در اصفهان در دو دوره سلجوقی و صفوی»، آبادی، بهار 1390، ش 35، صص 26-34.
فرشیدنیک، فرزانه و رضا افهمی، «پل- سکونتگاه، سیر تکامل پیوستگی کاربرد عبور و سکونت در پل‌های‌ایرانی»، هنرهای زیبا، بهار 1389، ش 41، صص 55-66.
فروتن، منوچهر، «تحلیلی از فضاهای شهری از تبریز ایلخانی تا اصفهان صفوی «بررسی زمینه‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی»، هویت شهر، بهار و تابستان 1388، ش 4، صص 95-107.
فیگوئرا، دن گارسیا دسیلوا، 1363، سفرنامه فیگوئرا سفیر اسپانیا در دربار شاه عباس اول، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران، نشر نو.
قبادیانی مروزی، ابومعین حمیدالدین ناصر بن خسرو، سفرنامه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: کتاب‌فروشی زوار، 1335.
قویمی، امیرمحمد و دیگران، مقایسۀ عاملهای سازندۀ عمومیت فضاهای شهری در شهرهای ایرانی ـ اسلامی و غربی، در پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، پاییز و زمستان 1398، شماره 2، صص 257-288.
کارری، جملی، سفرنامه، ترجمه عباس نخجوانی، آذربایجان شرقی، نشر اداره فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی، 1348.
کارنامه اردشیر بابکان، ترجمۀ بهرام فرهوشی، تهران: دانشگاه تهران، 1368.
کاستللو، وینسنت فرانسیس، شهرو شهرنشینی در خاور میانه، ترجمۀ پرویز پیران و عبدالعلی رضایی، تهران: نی، 1368.
کمپفر، انگلبرت، سفرنامه کمپفر، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی، 1363.
کیانی، محمد یوسف، شهرهای ایران، تهران: جهاد دانشگاهی، 1370.
کلاویخو، روی گونسالس، سفرنامه کلاویخو، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1384.
گزنفون، کوروش نامه، ترجمۀ رضا مشایخی، چاپ نهم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1397.
مطراقچی، نصوح، بیان منازل در سفر عراقین، ترجمه رحیم رئیس‌نیا، تهران: سازمان میراث فرهنگی، 1379.
مقدسی، محمدبن احمد، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمه علینقی منزوی، تهران: شرکت مولفان و مترجمان ‌ایران، 1361.
منصوری، سید امیر، «سازمان فضایی در شهر اسلامی ایران، فصلنامه هنر و تمدن شرق»، پاییز 1392، ش 1، صص 52-63.
نامه تنسر به گشنسب، به تصحیح مجتبی مینوی، گردآورنده تعلیقات مجتبی مینوی و محمد اسماعیل رضوانی، تهران: خوارزمی، 1354.
نخجوانی، هندوشاه، تجارب السلف، به تصحیح عباس اقبال، تهران: انتشارات طهوری، 1344.
نرشخی، ابوبکر محمد، تاریخ بخارا، به تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: توس، 1363.
نظام‌الملک طوسی، خواجه ابوعلی حسن بن علی، سیرالملوک، تصحیح محمد استعلامی، تهران: زوار، 1385.
نقی‌زاده، محمد، «تاملی در روند دگرگونی میدان در شهرهای ایرانی»، در هنرهای زیبا، بهار 1385، شماره 25، صص 15-24.
همدانی، رشیدالدین فضل الله، جوامع التواریخ (تاریخ مبارک غازانی)، تصحیح محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب، 1394.
هوف، دیتریش، شهرهای ساسانی، نظر اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی در ایران، محمد یوسف کیانی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاداسلامی، 1365.
یوسفی‌فر، شهرام، «تأملاتی در مقولۀشکل شهر و مناسبات شهرنشینی در سده‌های میانۀ تاریخ‌ ایران»، فصلنامۀ علمی‌ پژوهشی فرهنگ، زمستان 1385، ش 56، صص 217-261.
 
Bonaiuto, M. Fornara, F. and Bonnes, M., "Indexes of perceived residential environment quality and neighborhood attachment in urban environments: a confirmation study on the city of Rome", landscape and Urban Planning, no 988, pp 1-12, (2002).
Canter, D., The Psychology of Place. London: Architectural Press, 1977.
Carmona, M.; Tiesdell, S.; Heath, T. and Oc,T., Public places, public spaces: The dimensions of urban design, London: Archtectural press, 2010.
Carr, S. and M. Francis and L. Rivlin, and A. M. Stone, Public Space, Cambridge: Cambridge University Press, 1992.
Creswell, T., Place: A Short Introduction. Malden, MA: Blackwell Publishing, 2004.
Ewing, R., and Handy, S.,"Measuring the Unmeasurable: Urban Design QualitiesRelated to Walkability", Journal of Urban Design, V. 14, N. 1, pp 65-84, 2009.
Falahat, Somayeh, Re-imaging the City: A New Conceptualisation of the Urban Logic of the Islamic CityWiesbaden: Springer Vieweg, 2013.
Featherstone, M., Global and Local Cultures. In Mapping The Futures: Local Cultures, Global Changes, ed. by J. Bird et al.  London and New York: Routledge, 1993.
Gehl, J., Life between Buildings: Using public space. Trans. by Jo Koch. Washington, D.C.: Island Press, 2011.
Handy, S., Boarnet, M., Ewing.,R., Killikgsworth, R., "How the built environment affects physical activity, views from urban planning", American Journal of Preventive Medicine, V. 23, No. 2, pp 64-73,2002.
Jakson, P. & Penrose, J. Introduction: Placing Race and Nation, In Construction of Race, Place and Nation, Ed by P. Jakson & J. Penrose, London, UCL Press, 1993.
Jacob, M. Hellström, T., Public-space planning in four Nordic cities: Symbolic values in tension. Geoforum. No. 41, pp 657-665, 2010.
Kertzer, D. I., Ritual, Politics and Power, New Haven: Yale University Press, 1988.
Kurniawati, w., Public Space for Marginal People, Procedia-Social and Behavioral Sciences, No. 36, PP 476-484, 2012.
Madanipour, Ali, Public and Private Spaces of the City. London: Routledge, 2003.
Million, M., It was Home: A Phenomenology of Place and Involuntary Displacement as Illustrated by the ForcedDislocation of Five Southern Alberta Families in the Oldman River Dam Flood Area.Unpublished Doctoral Dissertation, Saybrook Institute Graduateand Research Center, San Francisco, California, 1992.
Mongomery, J., "Making a city: Urbanity, Vitality and Urban Design", Journal of Urban Design, No, 3, pp 93-116, 1998.
Norberg-Schulz, C., The Phenomenon of Place, New York: Princton Architectural Press, 1997.
Paskaleva, E., The Silk Road. International Institute for Asian Studies, GJ Leiden: Leiden Publication, 2012.
Pugalis, L., "The culture and economics of urban public space design: public and professional perceptions", Journal of urban design, No. 14, pp 215-230, 2009.
Punter, J., "Participation in the Design of Urban Space", Landscape Design, Issue 200, pp24-27, 1997.
Steele, Fritz, The Sense of Place. Boston: CBI Publishing Company, 2001.
Tibbalds, F, Making People Friendly Towns: Improving the Public Environments in Towns and Cities, Harlow: Longman, 1992.
Turner, P., & Turner, S., "Place, sense of place, and presence", Teleoperators and Virtual Environments, Vol.15, No. 2, pp 204-217, 2006.