حماسه به مثابه تاریخ: کارآمدی شعر حماسی در بینش تاریخ شناسانه حمدالله مستوفی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه خوارزمی تهران

چکیده

روایت تاریخ در قالب شعر حماسی و علاقه به شاهنامه سرایی و شاهنامه نویسی، ازجمله ویژگی های تاریخ و ادب در ایران دوران پس از حاکمیت ایلخانان بود که در آن شرایط خاصی برای تقویت هویت ایرانی و تحکیم بنیان های ایرانشهری در مناسبات جامعه و حکومت پدید آمد. اگر در سیر تحول فکر و اندیشه در ایران، شعر را زبان حِکمی فرهیختگان ایرانی بدانیم، شعر حماسی و تدوین تاریخ در سبک و قالب شاهنامه، یکی از نمودهای جدی تحول فکری و فرهنگی در عصر ایلخانان است و مصداق برجستۀ آن را در ظفرنامۀ مستوفی می توان یافت.
مستوفی از طریق نظم و حماسه سرایی، جایگاه و کارکرد «شاه عدالت محور» را به‌سان مفهومی ماندگار به نحوی عرضه کرد که احیای شکوه گذشته و نیاز زمانه را توأمان داشته باشد. مستوفی در ظفرنامه، با زبان حِکمی شعر و بهره گیری از گذشته مطلوب، قصد داشت الگویی کارآمد از مفهوم شهنشاه ایرانی در حکومت ایلخانان به دست دهد. او روند مورخان پیشین را در طرح مصادیق حماسه، مانند شاهنامه فردوسی، تکمیل کرد و مجموعه ای منظوم بر جای نهاد که در آن به نحو مقتضی، تاریخ در قالب حماسه و به صورت منظومه به جلوه درآمده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Epic as History: The Effectiveness of Epic Poetry in the Historical Insight of Ḥamdallāh Mustawf

نویسنده [English]

  • Seyed Abolfazl Razavi
Associated Prof., Kharazmi University
چکیده [English]

The narration of history in epic poetry and the desire to write Shāhnāmah were features of post-Ilkhanids Iranian history and literature. These features provided frameworks to strengthen Iranian identity and reinforce the foundations of Iranshahri ideology in both sociological and governmental aspects. In the evolution of thought in Iran, we could consider poetry as the philosophical language of Iranian intellectuals, so epic poetry, in this case, the compilation of history in the style and format of Shāhnāmah, as in Mustawfī's Zafarnāmahis a manifestation of intellectual and cultural transformation in the Ilkhanids era.
Through poetry and epic poetry, Mustawfī presented the position and function of the "justice-oriented king" as a lasting concept. He presented it in a way that restores the glory of the past as well as the needs of the time. In ZafarnāmahMustawfī, by the philosophical language of poetry and the use of the desirable past, intended to provide an efficient model of the Persian Shāhnāmah concept in the Ilkhanid dynasty. He completed the process of previous historians in designing examples of epics, such as Ferdowsi's Shāhnāmah, and left a collection of poems in which history has been appropriately presented in the form of epics and poems.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iran
  • Ilkhanids
  • Ḥamdallāh Mustawfī
  • Shāhnāmah
  • Zafarnāmah
  • Epic Poetry
قرآن کریم.
آقاجری، هاشم و احمد فضلی نژاد، «بازیابی مفهوم ایران‌زمین در آثار و آراء حمدالله مستوفی»، تاریخ نگری و تاریخ‌نگاری، دورۀ جدید، شماره 1، سال 19، 1-27، بهار 1388.
ابن طباطبا، محمد بن علی (ابن طقطقی)، تاریخ فخری، ترجمه محمد وحید گلپایگانی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چ2، 1360.
ابن خلدون، عبدالرحمن مقدمه ابن خلدون، ترجمة محمد پروین گنابادی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چ10، 1382.
ابوحنیفه دینوری، احمدبن داود، اخبارالطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران: نشر نی، چ5، 1381.
اوستا، کهن ترین سرودها و متن های ایرانی، گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه،2ج، تهران: مروارید، چ10، 1385.
بیضاوی، ناصرالدین، نظام‌التواریخ، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: بنیاد ئوقوفات محمود افشار، 1382.
پوینده، محمد، جامعه شناسی ادبیات، تهران: انتشارات هوش و ابتکار، 1371.
جوینی، علاءالدین عطا الملک، تاریخ جهانگشا، به اهتمام شاهرخ موسویان، بر اساس تصحیح علامه محمد قزوینی، تهران: انتشارات دستان، 1385.
حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، باهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر، چ4، 1381.
همو، ظفرنامه، براساس نسخه خطی MS Or2833، 2 جلد، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1377.
همو، ظفرنامه، قسم سلطانیه، جلد دهم، ابقای‌خان، احمد تکودرخان، ارغون‌خان، گیخاتوخان و بایدوخان، مقدمه، تصحیح و توضیح منصوره شریف‌زاده، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1388.
همو، نزهۀ القلوب، تصحیح محمد دبیر سیاقی، قزوین، حدیث امروز، 1381.
دینْ‌کرد (درسنامه‌ی دین مزدایی(، تدوین آذرفرنبغ پسر فرخزاد و آذرباد پسر امید، کتاب سوم، آواستاری، آوانویسی، یادداشته ها و ترجمه ها از فریدون فضیلت، تهران: انتشارات مهرآیین، 1384.
رشید الدین، فضل الله همدانی، جامع التواریخ ، به کوشش بهمن کریمی، تهران: انتشارات اقبال، چ3، 1367.
همو، مکاتبات رشیدی، جمع آوری مولانا محمد ابرقوهی، به سعی و اهتمام و تصحیح محمد شفیع، پنجاب: 1945.
رضوی، ابوالفضل، درآمدی بر تاریخ‌نگاری ایرانی- اسلامی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، 1394.
همو، «نصیرالدین طوسی و گفتمان مهار در عهد نامسلمانی ایلخانان»، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، ش13، سال4، 93-108، زمستان 1392.
همو، «مسلمانیِ خوانین مغول بر پایه زمینه های اسلام پذیری ایلخانان»، پژوهش نامهی تاریخ اسلام، سال سوم، شماره یازدهم، 47-73، پاییز 1392.
همو، «جایگاه اشرافیت نظامی در عهد ایلخانان»، جامعه شناسی تاریخی، دورۀ 9، شماره 1، بهار و تابستان 1396، 53-76.
همو، «ایران از مفهوم تا واقعیت»، ایبنا، سه شنبه 12 شهریور، 1398.
ریاحی، محمد امین، سرچشمه های فردوسی شناسی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1382.
شایگان، داریوش، هانری کربن: آفاق تفکر معنوی اسلام ایرانی، ترجمه باقر پرهام، تهران: فرزان روز، 1373.
شبانکاره ای، محمدبن علی، مجمع الانساب فی التواریخ، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر، 1363.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج13، تهران: اساطیر، 1362.
عالم، عبدالرحمن، بنیادهای علم سیاست، تهران: نشر نی، چ4، 1377.
عبادیان، محمود، «اشا در اوستا»، فرهنگ ایران‌زمین، ش ۲۷، 267-287، 1366.
عهد اردشیر، پژوهش احسان عباس، ترجمه محمدعلی امام شوشتری، تهران: انجمن آثار ملی، 1348.
غزالی، ابومحمد، نصیحه الملوک، تصحیح جلال الدین همائی، تهران: انجمن آثار ملی، 1351.
فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، بر اساس نسخۀ آکادمی علوم شوروی چاپ 1966، 10جلد، تهران: کاروان، چ2، 1387.
کاشانی، ابولقاسم عبدالله بن محمد، تاریخ الجایتو، به تصحیح مهین همبلی، تهران: علمی و فرهنگی، چ2، 1384.
کربن، هانری، بن مایه های آیین زرتشت در اندیشۀ سهروردی، ترجمه محمود بهفروزی، تهران: جامی، 1384.
گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن ضحاک ابن محمود، تاریخ گردیزی، به تصحیح و تحشیه و تعلیق عبدالحی حبیبی، تهران: ‌دنیای کتاب، 1363.
لین، جورج، ایران در اوایل عهد ایلخانان، رنساس ایرانی، ترجمه ابوالفضل رضوی، تهران: انتشارات امیرکبیر، چ2، 1390.
مجتبایی، فتح الله، شهر زیبای افلاطون و شاهی آرمانی در ایران باستان، تهران: انجمن فرهنگ ایران با ستا ن، 1352.
مجمل التواریخ و القصص، تصحیح ملک الشعرای بهار، تهران: کلالة خاور، 1318.
مختاری، محمد، حماسه در رمز و راز ملی، تهران: انتشارات توس، چ2، 1378.
مرتضوی، منوچهر، مسائل عصر ایلخانان، تهران: انتشارات آگاه، چ2، 1370.
مری بویس، زرتشتیان باورها و آداب دینی آنها، ترجمه عسگر بهرامی، تهران: ققنوس، 1381.
مهر، فرهنگ، دیدی نو از دینی کهن(فلسفه زرتشت)، تهران: جامی، چ6،  1384.
نظام الملک، ابوعلی حسن بن علی طوسی، سیاستنامه، به کوشش جعفر شعار، تهران: شرکت سهامی کتا بهای جیبی، چ12، 1384.
وصاف الحضره، فضل الله بن عبدالله شیرازی، تاریخ تجزیه الامصار و تجزیه الاعصار، کوشش محمد مهدی اصفهانی، تهران: انتشارات کتابخانه‌ی ابن‌سینا و کتابخانه‌ی جعفری، ابن سینا،1338.
وینسنت، اندرو، نظریه های دولت، ترجمه حسین بشیریه، تهران: نشر نی، چ2، 1376.
Persian Historiography (2012), Edited by Charles Melville, London & New York: Columbia University, Published by I. B. Tauris & Co Ltd.