بازشناسی شهر ساسانی ـ اسلامی سیروان بر پایۀ متون تاریخی و شواهد باستان‌شناسی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته دوره دکتری تاریخ علم دورۀ اسلامی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تهران

2 دانش آموخته دوره دکتری باستان‌شناسی دوره اسلامی، دانشگاه تربیت مدرس تهران

چکیده

براساس متون تاریخی و جغرافیایی، سابقۀ سیروان/ شیروان، یکی از شهرهای مهم منطقۀ جبال، به دورۀ حکومت ساسانی باز می­گردد. این شهر در قرون نخستین اسلامی رونق بسیار داشت و متون تاریخی از آنجا به­عنوان کرسی ولایت ماسبذان و یکی از شهرهای مهم ایالت جبال نام برده­اند، اما پس از دوره ای حیات پررونق، از میانۀ سده چهارم ق از رونق آن کاسته شد. علی­رغم اهمیت شهر سیروان، تاکنون پژوهشی برای شناخت موقعیت مکانی­، عوامل رشد و گسترش این شهر و سپس افول آن صورت نگرفته است. در پژوهش پیش­رو، با مطالعۀ متون تاریخی و شواهد باستان­شناسی، ضمن بازشناسی شهر سیروان، عوامل تأثیرگذار در مکان­گزینی، رشد و گسترش و همچنین انقراض آن بررسی خواهد شد. رویکرد تحقیق، تاریخی است و یافته­ها با مطالعات اسنادی و مشاهدات میدانی جمع­آوری شده است. بنابر نتایج، موقعیت مکانی شهر ساسانی ـ اسلامی سیروان با محوطۀ باستانی واقع در روستای کنونی سَرابکَلان شهرستان سیروان استان ایلام منطبق است. در کنار عوامل طبیعی (همچون زلزله) و کاهش اهمیت سیاسی منطقه، راه­های ارتباطی نیز در پی انقراض حکومت آل­حسنویه از سدۀ چهارم ق به بعد از رونق افتاد و در مجموع، این عوامل بیشترین نقش را در انقراض شهر سیروان داشت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Study on the Sassanid-Islamic City of Sīrvān Based on The Historical Texts and Archaeological Evidence

نویسندگان [English]

  • Farshad Karamzade 1
  • Yuones Yuosefvand 2
1 PhD Student, Institute for Humanities and Cultural Studies
2 PhD in Archeology, Tarbiat Modarres University
چکیده [English]

Sīrvān /Shīrvān is an important city in the Jibāl region, which according to historical texts on geography, dates back to the Sassanid period. In the first centuries of Islamic civilization, the city was very prosperous as the center of Māsabazān province, but its prosperity declined after the middle of the tenth century Ad. Despite the importance of the city of Sīrvān, no comprehensive research on its location, growth, and declination. This research aims to study the historical sources and archaeological evidence to study the history of this city. The research approach is historical, and the findings have been collected through textual and field studies. The results show that the location Sassanid-Islamic city of Sīrvān is the same as the archaeological field in the vicinity of the village of Sarābkalāan near the city of Sīrvān in Ilām province. The main reasons for Sīrvān's declination are the natural disasters (such as earthquakes), the political and commercial chute after the fall of the Hasanwayhids in the tenth century AD.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Historical Geography
  • Archaeological Evidence
  • Māsabazān
  • Sīrvān
  • Sarābkalāan
ابن­ فقیه، ابوبکر احمد بن محمد، البلدان، بیروت: بریل، 1302ق/ 1885م.
ابن­اثیر، عزالدین، الکامل فی­التاریخ، بیروت: دارصادر، 1385ق/ 1965م.
ابن­حوقل، محمد، صوره­ الارض، لیدن: 1938م.
ابن­خردادبه، ابوالقاسم عبدالله، المسالک و الممالک، بریل، 1889م.
ابن­رسته، احمد بن عمر، الاعلاق ­النفیسه، لیدن: 1891م.
ابوالفداء، محمد بن عمر، تقویم­ البلدان، پاریس: 1840م.
ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب ­الامم، مصر: شرکه التمدن الصناعیه، 1332-1337ق/1914 -1916م.
اذکایی، پرویز، «آل­حسنویه»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به­کوشش کاظم موسوی بجنوردی، ج1، تهران: مرکز دائره­المعارف بزرگ اسلامی 1367ش.
استارک، فریا، سفرنامه الموت و لرستان و ایلام، ترجمه علی محمد ساکی، تهران: انتشارات علمی فرهنگی، 1346ش.
استخری، ابواسحاق ابراهیم، مسالک و الممالک، لیدن: 1967م.
استرابن، جغرافیای استرابو، ترجمه همایون صنعتی­زاده، تهران: بنیاد موقوفات محمد افشار، 1382ش.
اکبری، مرتضی، «بررسی و تحلیل جایگاه ایالات ماسبذان و مهرجانقذق(ایلام) در دوره ی خلافت عباسی»، فرهنگ ایلام، ش 46 و 47، 1394ش.
ایزدپناه، حمید، آثار باستانی و تاریخی لرستان، تهران: انجمن آثار ملی، 1350ش.
بدلیسی، امیرشرف خان، شرفنامه (تاریخ مفصل کردستان)، به کوشش محمد عباسی، تهران: علمی و فرهنگی، 1343ش.
بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، قاهره: 1956م.
پیرانی، بیان، پرونده ثبتی محوطه باستانی سرابکلان، تهران: پژوهشکده باستان‌شناسی، 1382ش.
پیکلوسکایا، ن، شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، ترجمه عنایت‌الله رضا، تهران: علمی‌ و فرهنگی، 1367ش.
حدودالعالم من المشرق الی المغرب، به کوشش منوچهر ستوده، تهران: دانشگاه تهران،1340ش.
حموی، یاقوت بن عبدالله، البلدان، به کوشش ووستنفلد، لایپزیک: 1866-1870م.
همو، المشترک وضعاً و المفترق صقعا، به کوشش ووستنفلد، گوتینگن: 1846م.
خسروزاده، علیرضا، فصل دوم بررسی بردسیر در گزارش­های باستان‌شناسی، تهران: پژوهشکده باستان‌شناسی، 1384ش.
خورنی، موسی، ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی، ترجمه مریم میراحمدی، تهران: اطلاعات،  1373ش.
دمشقی، نخبه­الدهر و عجائب البرّ و البحر، لایپزیک: 1923م.
راولینسون، هنری، سفرنامۀ راولینسون (گذر از ذهاب به خوزستان)، ترجمه سکندر امان‌اللهی، تهران: آگاه، 1335ش.
رحمتی، محسن، «جغرافیای تاریخی ماسبذان در دوره سلجوقی»، مجله فرهنگ ایلام، شماره 52 و53، 1395ش.
الروذراوری، ظهیرالدین ابوشجاع، ذیل کتاب تجارب ‌الامم، تصحیح ه.ف. آمدروز، بغداد: 1334ق.
ستوده، منوچهر، «دو کتیبۀ کوفی از بدر بن حسنویه»، مجلۀ یغما، ش 5، 1344ش.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، بریل: 1964م.
قزوینی، زکریا بن محمد بن محمود، آثار البلاد و اخبار العباد، بیروت: 1380ق/1960م.
قوچانی، عبدالله، «قلمرو ابونجم بدربن حسنویه به استناد سکه‌ها»، مجله باستان‌شناسی و تاریخ، سال هشتم، شماره دوم، بهار و تابستان 1373ش.
کامبخش‌فرد، سیف‌الله، دره‌شهر در کتاب شهرهای ایران، به‌کوشش محمد‌یوسف کیانی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1368ش.
کریمی، بهمن، راه‌های باستانی و پایتخت­های قدیمی غرب ایران، 1329ش.
کلایس، ولفرام و کالمایر، پتر، بیستون (کاوش­ها و تحقیقات سال­های 1963-1967م)، ترجمه فرامرز نجد‌ سمیعی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، 1385ش.
لسترنج، گای، جغرافیای تاریخی سرزمین­های خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، تهران: انشارات علمی‌ و فرهنگی، 1337ش.
لک­پور، سیمین، کاوش­ها و پژوهش­های باستان‌شناسی دره­شهر (سیمره)، تهران: نشر پازینه، 1389ش.
لک­پور، سیمین، معرفی خانه اربابی در دومین کنگره معماری و شهرسازی ایران، ج1، تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی، 1378ش.
مارکوارت، یوزف، ایرانشهر در جغرافیای بطلمیوس، ترجمه مریم میراحمدی، تهران: طهوری، 1368ش.
مجمل التواریخ و القصص، به کوشش ملک­الشعرای بهار، تهران: 1318ش.
محمدی‌فر، یعقوب و الناز طهماسبی، «طبقه‌بندی سفال ساسانی دره سیمره، موردی: قلعه سیرم‌شاه»، مجله پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شماره 7، دوره چهارم، صص 133-152، پاییز و زمستان 1393ش.
مرادی مقدم، مراد، «سرگذشت مقبره مهدی بالله در شهر ایلام»، مجله نامه تاریخ‌پژوهان، شماره 25، 1390ش.
مرتضایی، محمد، مطالعه زیرساخت‌های طبیعی و فرهنگی در شکل‌گیری شهر گرگان (جرجان)، رساله دکتری به راهنمایی دکتر محمد یوسف کیانی، تهران: گروه باستان‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس، 1386ش.
مسعودی، ابوالحسن، التنبیه و الاشراف، قاهره: 1938م-1357ق.
همو، مروج­الذهب و معادن الجوهر، بیروت: 1973م/1393ق.
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد، أحسن التقاسیم فی معرفه الأقالیم، بریل: 1906م.
مقدسی، مطهر بن طاهر، آفرینش و تاریخ، ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1349ش.
یعقوبی، البلدان، بریل: 1891م.
همو، تاریخ یعقوبی، 3ج، بیروت: 1955م-1375ق.
یوسف‌وند، یونس، بررسی باستان‌شناسی شهرهای صدر اسلام در استان ایلام، پایان‌نامه ‌کارشناسی ارشد، به راهنمایی دکتر سیدهاشم حسینی، اردبیل: گروه باستان‌شناسی دانشگاه محقق اردبیلی، 1389ش.
همو، تحلیل سازمان فضایی آثار تاریخی مسیرهای اصلی ارتباطی استان لرستان با مناطق همجوار در دوران اسلامی بنابر دیدگاه باستان‌شناسی، رساله دکتری به راهنمایی دکتر جواد نیستانی، تهران: گروه باستان‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس، 1398ش.
Azarnoush, M., “The Sassanian Manor, House at Hajia Bad”, Iran, 1994.
De Morgan, Jacques, Mission Scientifique, Perse_Cartes, 1895.
De Morgan, J, Mission Scientifique en Perse (Recherches Archeologiques), Paris: 1896.
John R. Alden & Jack Martin Balcar, “Excavation at Tall Malyan”, British Anstitute of Persian Studies, Iran: vol.16, 1978.
Keall, E. J. & M. J. Keall, “The Qaleh Yazdigird Pottery a Statistical Approch”, The British Institude of Persian Studies, IRAN, vol.XIX, London: 1981.
Kennet, D.,  “Kush:  a Sasanian and Islamic-Period Archaeological Tell in Ras al Khaimah (U.A.E.)”, Arabian Archaeology and Epigraphy, 8, 1997.
Kervran, M., “Les Niveaux Islamiques du Secteur Oriental de l'Apadana, II. - Le materiel Ceramique”, CDAFI, 7, 1977.
Minorsky, V, “ANNĀZIDS”, the Encyclopaedia of Islam, New Edition, Londo: Brill, V I, 1960.