تبیین مسألۀ اقطاع در دورۀ غزنویان (582 ـ 351 ق)

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

دانش آموخته دکتری تاریخ ایران دوره اسلامی دانشگاه شهید چمران اهواز، ایران

چکیده

اقطاع در اشکال مختلف همواره یکی از شیوه‏های مسلط نظام زمین‏داری، به ویژه در سده‏های نخستین و میانۀ تاریخ ایران بوده‏ است. این نوع زمین‏داری در دورۀ غزنویان به سبب اتکا بر نظام غنیمت‏گیری چندان رواج نیافت. بنابر قاعده، آنگاه ‏که دولت توان نداشت تا مواجب سپاهیان را به نقد پرداخت کند، املاک را به شکل اقطاع واگذار می‏کرد، اما سؤال این است که چرا در دورۀ غزنویان متأخر، یعنی از دورۀ سلطان مسعود به‌بعد، به‏رغم دشواری شرایط حکومت در پرداخت مواجب نقدی به سپاهیان، نظام اقطاع رواج نیافت؟ این مقاله با روش توصیف و تحلیل کیفی در پی تبیین نظام اقطاع در دورۀ غزنویان متقدم و پاسخ به پرسش مذکور در دورۀ غزنویان متأخر است. بنابر یافته‏ها، گرچه غزنویان متقدم، نظام اقطاع را تجربه کردند، اما اصلاحات سبکتکین در مناسبات زمین‏داری از تداوم و تثبیت آن جلوگیری کرد، دیگر این‏که سلاطین متأخر غزنوی، با تأمین حقوق سپاهیان از مال رعیت، از واگذاری مالکیت زمین به شکل اقطاع جلوگیری کردند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The iqṭāʿ system in the Ghaznavid period (351-582 AH)

نویسنده [English]

  • Sajad Kazemi
PhD in History of Iran in Islamic Era, , Shahid Chamran University of Ahwaz, Iran
چکیده [English]

The iqṭāʿ in various forms was a method for land management, especially for centuries in the history of Iran. It was not very popular during the Ghaznavid period due to their dependence on the plunder. The iqṭāʿ rule was that when the government could not pay the troops in cash, it would cede the land to them. Why the iqṭāʿ was not applied even when they had problem in paying the troops during the late Ghaznavid period? This research seeks to answer this question and also to explain the system of iqṭāʿ in the early Ghaznavid period through descriptive and qualitative analysis. The findings show that the early Ghaznavids profited from the iqṭāʿ system, but Sabuktigin's reform in land management prevented the iqṭāʿ system. The later Ghaznavid sultans replaced it by paying the troops from peasants' properties.

کلیدواژه‌ها [English]

  • iqṭāʿ
  • land tenure
  • the early Ghaznavid
  • the late Ghaznavid
ابن‏اثیر، عزالدین، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ج 22، ترجمه عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت، تهران: مؤسسه مطبوعات علمی، 1371.
بیهقی، علی بن زید، تاریخ بیهق، تصحیح احمد بهمنیار، تهران: فروغی، 1361.
بیهقی، درة الاخبار و لمعه الانوار (تتمه صوان ‏الحکمه)، ترجمه ناصرالدین بن‏عمدة الملک منتجب‏الدین منشی یزدی، تهران: شرکت سهامی چاپ خودکار و ایران، 1318.
ابن‏مسکویه، احمد بن‏علی، تجارب الامم، ج5، ترجمه ابوالقاسم امامی و علی‌نقی منزوی، تهران: سروش، 1369.
 
اشپولر، برتولد، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ج2، ترجمه جواد فلاطوری و مریم میراحمدی، تهران: علمی و فرهنگی، 1373.
باسورث، ک.ا (1372)، تاریخ غزنویان، ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، 1372.
بیهقی، ابوالفضل، تاریخ بیهقی، تصحیح خلیل خطیب رهبر، تهران: مهتاب، 1374.
جوزجانی، منهاج سراج، طبقات ناصری، ج1، 2، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب، 1363.
حسینی، صدرالدین، زبدة التواریخ، ترجمه رمضان‏علی روح‏االهی، تهران: انتشارات شاهسون، 1380.
خلیلی، خلیل‏الله، سلطنت غزنویان، کابل: امیری، 1387.
دبیرسیاقی، محمد، «لبیبی و اشعار او»،  گنج بازیافته، تهران: خیام، 1334.
سنایی غزنوی، مجدود بن‏آدم، حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه، به کوشش علیمحمد صابری و دیگران، بی‏جا: بی‏نا، بی‏تا.
شبانکاره‏ای، محمد بن‏ علی، مجمع‏الانساب، ج2، تهران: امیرکبیر، 1381.
عتبی، ابو‏نصر، تاریخ یمینی، ترجمه جرفادقانی، تصحیح جعفر شعار، تهران: علمی و فرهنگی، 1374.
عنصرالمعالی کیکاووس بن‏اسکندر، قابوس‌نامه، به‌ اهتمام غلامحسین یوسفی، تهران: علمی فرهنگی، 1395.
عوفی، محمد، جوامع الحکایات، تصحیح ملک الشعرای بهار، تهران: وزارت فرهنگ، 1324.
غبار، میرمحمد غلام، افغانستان در مسیر تاریخ، بی‏جا: مرکز نشر انقلاب با همکاری جمهوری، 1368.
فخرمدبر، محمد بن‏منصور مبارک‏شاه، آداب‏الحرب و الشجاعه، تصحیح علی سهیلی خوانساری، تهران: اقبال، 1346.
فرخی سیستانی، ابوالحسن، دیوان اشعار، به کوشش علی عبدالرسولی، تهران: مجلس، 1311.
فصیحی‏خوافی، احمد، مجمل فصیحی، ج1، تهران: اساطیر، 1386.
لمبتن، آن، تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران: نی، 1386.
لمبتن، مالک و زارع در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران: علمی و فرهنگ، 1377.
منشی کرمانی، ناصرالدین، سمط العلا للحضره العلیا، تصحیح عباس اقبال، تهران: اساطیر، 1362.
نظام‏الملک، ابوعلی، سیاست‏نامه. تهران: علمی و فرهنگی، 1378.
هندوشاه، محمد قاسم، تاریخ فرشته، تصحیح محمدرضا نصیری، تهران: آثار و مفاخر فرهنگی، 1387.
Bosworth, C.E, “Barbarian incursions: the coming of the Turks into the Islamic World”, Islamic civilization 950ـ 1150, e d D.S, Richards, Oxford, 1973.
Nazim, Muhammad, the Life and Times of Sultan Mahmud Ghazna, Cambridge: Cambridge University Press, 1931.