«قانون‌نویسیِ تنظیماتی» در عصرِ ناصری

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای علوم سیاسی گرایش اندیشه‌های سیاسی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

2 گروه علوم سیاسی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران

3 گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

یکی از نواحی کمترشناخته‌شده در تاریخ تجددِ ایران، کوشش‌هایی است که دربارة «قانون‌نویسی» در عصرِ قاجار تا پیش از تشکیل مجلس شورای ملی انجام شد. بخش مهمی از این تلاش‌ها، مبتنی بر رویکرد تنظیمات بود که در این پژوهش با عنوان «قانون‌نویسیِ تنظیماتی» به آن توجه شده است. این پژوهش، با هدف شناخت این موضوع آن را در دو گونة «کلان» و «خُرد» بررسی کرده است. منظور از «قانون‌نویسیِ تنظیماتیِ کلان»، نوشته‌هایی است که از رسالات سیاسی متمایز و اساساً قانون هستند، اما رویکردِ آن‌ها به ساختارِ حکومت معطوف است. در این پژوهش، دو نمونة مهمِ آن بحث و بررسی شده است؛ یکی بخش دوم «دفتر تنظیمات» ملکم و دیگری «کتابچۀ تنظیماتِ حسنۀ دولتِ علّیّه و ممالکِ محروسۀ ایرانِ» سپهسالار و گونة دوم، «قانون‌نویسیِ تنظیماتیِ خُرد» است. این قوانین، برایِ موضوعات یا نهادهایِ کوچک‌تر نوشته شد و آن‌ها را باید ذیلِ قوانینِ کلان تعریف نمود. این قوانین بررسی شدند: «لایحه تشکیل دارالتنزیل»، «انتظام لشکر و مجلس تنظیمات»، «کتابچه قانون دخانیات»، «کلید استطاعت»، «کتابچه دستورالعمل دیوان‌خانه عدلیة اعظم»، «تکالیف مشترکة مجالس وزارت عدلیة اعظم» و «رساله در تقسیمات اداری وزارت خارجه». مهم‌ترین یافتة پژوهش این است که اساسِ قوانینِ تنظیماتی، قوانینِ کلان بودند و قوانین «خُرد» برمبنایِ رویکردِ آن‌‎ها برای ایجادِ نظم و تحول در ساختارِ حکومت، بر مبنایِ قانون نوشته شدند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Regulatory Law-Codifying in the Naseri Era

نویسندگان [English]

  • Mohammad Taghi Boostanafrooz 1
  • Hamed Ameri Golestani 2
  • Majid Tavasoli 3
1 PhD Student, Department of Political Sciences, Faculty of Law, Theology and Political Science, Islamic Azad University, Sciences and Research Branch, Tehran, Iran
2 Department of Political Science, Ahvaz Branch, Islamic Azad University, Ahvaz, Iran
3 Department of Political Sciences, Faculty of Law, Theology and Political Science, Islamic Azad University Sciences and Research Branch, Tehran, Iran
چکیده [English]

The modern history of Iran's Qajar era holds a lesser-known aspect in the realm of law codification prior to the establishment of the National Assembly. This research delves into the efforts made in the field of law-codifying during this period, particularly focusing on the configuration approach termed as Regulatory law-codifying. The research aims to comprehensively understand this issue by examining two distinct types: "large" and "small" regulatory law codifying. Macro Regulatory law-codifying pertains to writings distinct from political treatises, focusing on governmental structure. Two notable examples discussed in this research are the second part of Malkam's "Daftar-e-Tanzimat" and Sepehsalar's "Ketabcheye TnazimatE Hasaneye Dowlate Elliyeh va Mamaleke Mahrouseye Iran". The second type, Small Regulatory law-codifying, encompasses laws tailored for smaller subjects or institutions, defined under macro laws. The research scrutinizes laws such as "Layeheye Dar al-Tanzil", "Entezam-e Lashkar va Majles-e Tanzimat", "Ketabcheye Ghannoun-e Dokhaniat", "Klid-e Esteta’at", "Ketebcheye Dastorolamal-e Divankhaneye Adliyeye A’zam", "Takalif-e Moshtarak-e Majales-e Vezarat-e Adliyeye A’zam", and "Resaleh Dar Taghsimat-e Edariye Vezarat-e Omour-e Kharejeh". The research identifies that regulatory laws were primarily based on macro laws, and the formulation of "Small" laws aimed to instill order and drive transformation in the government structure.

کلیدواژه‌ها [English]

  • law-codifying
  • Tanzimat
  • Seeking law
  • Naseri era

مراجع

آدمیت، فریدون (1340). فکر آزادی و مقدمۀ نهضت مشروطیت ایران. تهران: انتشارات سخن.
آدمیت، فریدون (1351). اندیشۀ ترقّی و حکومت قانون: عصر سپهسالار. تهران: انتشارات خوارزمی.
آقامحمدحسنی، میترا (1394). رساله در تقسیمات اداری وزارت خارجه. پیام بهارستان، ویژه‌نامه قانون و حقوق، (5)، 153-179.
اصفهانی، ابوطالب بن محمد (1396). مسیر طالبی، یا سفرنامۀ میرزا ابوطالب خان. به‌کوشش حسین خدیوجم. چاپ ششم. تهران: علمی و فرهنگی.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان (1357). صدرالتواریخ. تصحیح محمد مشیری. تهران: روزبهان.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان (1367). مرآة‌البلدان. تصحیح عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث. 3جلد. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان (1390الف). کلید استطاعت. پیام بهارستان، ویژه‌نامه قانون و حقوق، (2)، 461-516.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان (1390ب). لایحه تشکیل دارالتنزیل. به‌کوشش و مقدمه جمشید کیان‌فر، پیام بهارستان، 2(3)، ویژه‌نامه قانون و حقوق، (1)، 204-214.
اکبری، محمدعلی (1382). الگوی سلطنت مستقل منظم: نظریه گذار از سلطنت خودکامه به سلطنت مشروطه. مجلۀ تخصصیِ گروهِ تاریخِ دانشگاهِ تهران، 4 (1)، 89-110.
الگار، حامد (1369). میرزاملکم‌خان. ترجمه جهانگیر عظیمی و مجید تفرشی. تهران: شرکت سهامی انتشار.
امانت،عباس (1384). قبلۀ عالم، ناصرالدین شاه و پادشاهی ایران (1247-1313). ترجمه حسن کامشاد. تهران: نشر کارنامه.
امین‌الدوله، فرخ‌خان (1390). انتظام لشکر و مجلس تنظیمات. به‌کوشش عبدالمحمد روح‌بخشان، پیام بهارستان، 2 (3)، ویژه‌نامه قانون و حقوق، (1)، 168-180.
ایوبی‌فر فاطمه (1394). تکالیف مشترکه مجالس وزارت عدلیه اعظم. پیام بهارستان، ویژه‌نامه قانون و حقوق، (5)، 353-357.
بخاش، شائول (1399). تحول دیوان‌سالاری در عصرِ قاجار. ترجمه نگین نوریان دهکردی. دوفصل‌نامه ممالک محروسه، 2 (1)، 79-143.
بهبهانی، ابوطالب (1379). منهاج‌العلی در: رسائل سیاسی عصر قاجار. تصحیح و تحشیه غلامحسین زرگری‌نژاد. تهران: کتابخانۀ ملّی جمهوری اسلامی ایران.
جزائی، محدثه (1401). فرصت‌ازدست‌رفته پارلمان در ایران. تهران: شرکت هزاره سوم اندیشه.
حضرتی، حسن (1389). مشروطه عثمانی. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
حیدری، آرش (1397). تنظیمات ایرانی: حکومت‌مندی و برآمدن دولت مدرن در ایران. جامعه‌شناسی ایران، 19(1)، 126-148.
دامغانی، محمدتقی (2537). صد سال پیش از این. تهران: انتشارات شبگیر.
راسخ، محمد؛ بخشی‌زاده، فاطمه (1392). پیش‌زمینة مفهوم قانون در عصر مشروطه: از مالک‌الرقابی تا تنظیمات. مجله حقوقی دادگستری، 77 (83)، 35-58.
روزنامۀ قانون (1354). به‌کوشش و مقدمۀ هما ناطق. تهران: امیرکبیر.
زرگری‏نژاد، غلامحسین (1382). قانون حکومت ایران (سومین قانون اساسی عصر ناصری). مجلۀ تخصصی گروه تاریخ دانشگاه تهران، 4(4)، 111-127.
سرابی، حسین بن عبدالله (1373). سفرنامه فرخ‌خان امین الدوله: مخزن الوقایع. به‌کوشش کریم اصفهانیان و قدرت‌الله روشنی. تهران: اساطیر.
شرح عیوب و علاج نواقص مملکتی ایران (1380). در: رسائل سیاسی عصر قاجار. تصحیح و تحشیه غلامحسین زرگری‌نژاد. تهران: کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران.
شوشتری، عبداللطیف (1363). تحفة‌العالم، به‌کوششِ صمدِ موحّد. تهران: طهوری.
شیرازی، میرزاصالح (1362). گزارش سفر میرزاصالح شیرازی. ویرایش، دیباچه و پانوشت همایون شهیدی. تهران: راه نو.
طباطبایی، جواد (1391). تأملی دربارۀ ایران، جلد دوم: نظریۀ حکومت قانون در ایران، بخش نخست: مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی. تهران: انتشارات مینوی خرد.
عابدی کله‌سر، طالب و همکاران (1398). دستخط‌های خلفای امپراطوری عثمانی و دولتمردان قاجار. مطالعات تاریخ اسلامی، 11 (43)، 109-130.
عامری گلستانی، حامد (1400). مقدمه‌ای بر تجربه تجددخواهی سیاسی در ایران معاصر. مطالعات خاورمیانه، 28(3)، 61-80.
عامری گلستانی، حامد (1402الف). تجربۀ قانون‌نویسیِ سیاسی در عصرِ ناصری: تحلیلی گفتمانی. مطالعات کشورها، 1(1)، 31-66.
عامری گلستانی، حامد. (1402ب). مقدمه‌ای بر تجربة دولت‌سازی مدرن در عصر قاجار. مطالعات کشورها، 1(3)، 381-405.
عرفانیان، مسعود (1391). تنظیمات در عثمانی و تأثیر آن بر امیرکبیر، میرزاحسین‌خان سپهسالار و میرزاملکم‌خان ناظم‌الدوله. تاریخ روابط خارجی،  13(52.53)، 75-96.
کتابچه دستورالعمل دیوان‌خانه عدلیه اعظم (1390). پیام بهارستان، ویژه‌نامه قانون و حقوق، (2)، 797-803.
کتابچی‌خان. آنتوان (1390). کتابچه قانون دخانیات. به‌کوشش و مقدمه جمشید کیان‌فر. پیام بهارستان، 2(3)، ویژه‌نامه قانون و حقوق(1)، 226-234.
مرادخانی، فردین (1396). خوانش حقوقی از انقلاب مشروطۀ ایران (تاریخ مفاهیم و نهادهای حقوق عمومی در ایران). تهران: نشر میزان.
مشیرالدوله، میرزاحسین‌خان (1396). کتابچۀ تنظیماتِ حسنۀ دولتِ علّیّه و ممالکِ محروسۀ ایران. مقدمه و تحقیق علی‌اصغر حقدار. آنکارا: باشگاه ادبیات.
میرزاملکم‌خان ناظم‌الدوله (1381). رساله‌های میرزاملکم‌خان ناظم‌الدوله. به‌کوشش حجت‌الله اصیل. تهران: نشر نی.
میرزاملکم‌خان ناظم‌الدوله (1389). نامه‌هایِ میرزاملکم‌خان. به‌اهتمامِ علی‌اصغر حقدار. تهران: نشر چشمه.
LOUGHLIN. MARTIN (2010). Foundations of Public Law. Oxford: Oxford
University Press.
پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی
دوره 56، شماره 2
بهمن 1402
صفحه 29-50

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 06 بهمن 1402
  • تاریخ بازنگری: 18 بهمن 1402
  • تاریخ پذیرش: 21 بهمن 1402

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار