«حُسن‌الخط» و «خط ‌نیکو» در آداب کتابت پس از اسلام

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 گروه مطالعات عالی هنر، دانشکدة هنرهای زیبای دانشگاه تهران

2 گروه ارتباط تصویری، دانشکدة هنرهای زیبای دانشگاه تهران

3 دانشجوی دکتری رشتۀ هنرهای تجسمی دانشکدۀ هنرهای زیبای دانشگاه تهران

چکیده

دربارة خوشنویسی و زیبا نوشتن در فرهنگ ایرانی-اسلامی دوگونه متن وجود دارد؛ یکی، رساله‌های مستقل و مختص خوشنویسی که خط را بر اساس مفهوم اصول تعریف کرده‌اند و دیگری، متون عمومی‌تری که در آنها، خط ذیل مفهوم کتابت و آیین دبیری آمده است. در رساله‌های نخست، نظام زیباشناسانة خوشنویسی بر اساس رعایت اصولی شکل می‌گیرد که وضع آن به ابن‌مقله نسبت داده شده است. در این نظام، خطی زیباست که اصولی نوشته شده باشد؛ از این‌رو به‌هر نوع ابتکار یا زیبا‌نوشتنی «خوشنویسی» اطلاق نمی‌شود. اما در متون عمومی دیگر که سده‌ها پیشتر از رساله‌‌های خوشنویسیِ اصول‌محور نگاشته شده‌ و موازی با آنها نیز جاری بوده‌اند؛ اصطلاحاتی مانند «حسن‌الخط» یا «خط نیکو» معنایی متفاوت از خوشنویسی بر اساس اصول داشته‌اند. دربارة معنای صحیح این واژگان و تعیین مراد دقیق قدما از به‌کار بردن آنها، پژوهش مستقلی صورت نگرفته است و شوربختانه، بی‌التفاتی به‌خاستگاه متفاوت آنها سبب شده است در تفسیر یا ترجمة بسیاری از متون مرتبط با موضوع کتابت و خوشنویسی معنای مخدوشی حاصل شود. در این پژوهش با بررسی شیوة استفاده از اصطلاحات مرتبط با زیبا نوشتن در کهن‌ترین و مهم‌ترین متون عربی و فارسی از سده‌های نخستین تا سده‌های میانة دوران اسلامی و واکاوی کلماتی مانند جید، ملیح، حَسن و متقن نشان داده می‌شود که معنای صحیح واژگانی مانند «حسن‌الخط» و «خط‌ نیکو» را باید در بستر اصلی پیدایش آنها یعنی کتابت، آداب ‌الکتاب‌ها و آیین دبیری‌های مربوط به آن یافت. در این بستر، زیبا نوشتن هیچ ارتباطی با اصولی نوشتن نداشته و بیش از خوانا نوشتن،گاه همراه تندنویسی، معنایی در بر نداشته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

"Hossein al-khat" and "good calligraphy" in post-Islamic texts

نویسندگان [English]

  • Mostafa Goudarzi 1
  • Sedaghat Jabbari 2
  • Mohammad Fadaei 3
1 Department of Advanced Art Studies, Faculty of Fine Arts, University of Tehran
2 Department of Visual Communication, Faculty of Fine Arts, University of Tehran
3 PhD Student, Department of Theoretical Studies, Faculty of Visual Arts, School of Fine Arts, University of Tehran
چکیده [English]

In the Islamic period, two types of texts are associated with calligraphy: specific treatises on calligraphy and general books on the scribal tradition. The specific treatises form the aesthetic system of calligraphy based on the principles attributed to Ibn Muqla. In this system, beauty is defined based on principles, leading to the understanding that calligraphy cannot be applied to any type of innovative writing. Conversely, the general books, which predate the treatises and circulated alongside them, use terms such as "good calligraphy" in a more general sense. The distinction in the understanding of beauty between these two approaches has not been thoroughly studied, causing confusion in research. This article examines the usage of terms related to beautiful writing in selected Arabic and Persian texts from the Islamic age, demonstrating that the meaning of the words in this context aligns with general criteria of beauty rather than principles.

کلیدواژه‌ها [English]

  • calligraphy
  • aesthetics
  • Islamic age

مراجع

ابن‌ابی‌اُصَیبِعه (بی‌تا). عیون الانباء فی طبقات الطباء. به‌کوشش نزار رضا. بیروت.
ابن‌اسفندیار، بهاء‌الدین محمد بن حسن (1311). نامة تَنسَر. تهران: طبع مجتبی مینوی.
ابن بلخی (1313). فارسنامه. به‌اهتمام سید جلال‌الدین تهرانی. تهران: (گاهنامه).
ابن‌اثیر (۱۹۹۴/۱۴۱۴ق). اللُباب فی تهذیب الأنساب. احسان عباس. بیروت.
ابن‌جماعه، بدرالدین الکنانی (1353‌ق). تذکرة السامع و المتکلم فی ادب العالم و المتعلّم. به‌کوشش اعضای دائرةالمعارف عثمانیة. حیدرآباد (دکن).
ابن‌خلدون، عبدالرحمن (1981/ 1401ق). مقدمة ابن‌خلدون. خلیل شحادة و سهیل زکار. بیروت: دارالفکر.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن (1382). مقدمه‌ی ابن‌خلدون. برگردان پروین گنابادی.2 جلد. تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
ابن‌مدبر، ابراهیم (1931). الرسالة العذراء. به‌قلم دکتر زکی مبارک. قاهره: مطبعة دارالکتب المصریة.
ابن‌مقله (1991). رسالته فی الخط و القلم. تصنیف و تحقیق هلال ناجی. بغداد: دارالشؤون الثقافیة العامة.
ابن‌ندیم (1971). الفهرست. تحقیق رضا تجدد. طهران.
ابن‌ندیم (1382). مقدمة ابن‌خلدون. برگردان پروین گنابادی. 2 جلد. تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
بروکلمان، کارل (2006). تاریخ الأدب العربی. ترجمة عبدالحلیم نجار. 4 جلد. قم: دارالکتاب الاسلامی.
بهاءالدین بغدادی، محمد بن مؤید (1315). التَّوَسُّل الی التَّرَسُّل. مقابله و تصحیح احمد بهمنیار. تهران: شرکت سهامی چاپ.
بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین (۱۳۷۰). تاریخ بیهقی. تصحیح غنی و فیاض. تهران: انتشارات خواجو.
بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین (1386). تاریخ بیهقی. دکتر خلیل خطیب‌رهبر. 1جلد. تهران: نشر مهتاب.
جهشیاری (1938/ 1357ق). کتاب الوزراء والکُتّاب. حققه مصطفی السقا و دیگران. قاهره: مطبعة مصطفی البابی الحلبی و اولاده.
جوینی، مؤید الدوله منتجب‌الدین بدیع اتابک (1329). عتبة الکتبة. به‌تصحیح محمد قزوینی و عباس اقبال. تهران: شرکت سهامی چاپ.
خیام، عمر (1933). نوروزنامه، رساله‌ای در منشأ و تاریخ و آداب جشن نوروز. به‌سعی و تصحیح مجتبی مینوی. طهران: کتابخانةکاوه.
دولتشاه‌‌سمرقندی (1366). تذکرة‌ الشعرا. به‌کوشش محمد رمضانی. تهران: کلالة خاور.
راوندی، محمد‌بن‌علی (1333). راحة الصدور و آیة السرور. به‌کوشش محمد اقبال. تهران: امیرکبیر.
سعید، خیراللّه (2000/ 1421). ورّاقو بغداد فی العصر العباسی. الریاض: مرکز الملک فیصل للبحوث و الدراسات السلامیة.
سمعانی، ابوسعد عبدالکریم ‌بن‌ محمد (1912). کتاب الأنساب. به‌کوشش میرجیلوث. لیدن: بریل.
سیمی‌نیشابوری (1372). جوهریه،کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی. تحقیق و تألیف نجیب مایل‌هروی. مشهد: آستان قدس رضوی.
صدرقونیوی، ابوبکر بن زکی (1349). رَوضَةُالکُتّاب و حَدیقَةُ الاَلبَاب. تصحیح و تحشیة میر‌‌ودود سیدیونسی. تبریز: مؤسسة تاریخ و فرهنگ ایران.
صولی، ابوبکر محمد‌بن یحیی (1341ق). ادب‌الکتّاب. به‌تصحیح و تعلیق و حواشیه محمد بهجة الاثری. بیروت: دارالکتب العلمیة.
عبدالحمید (1988). عبدالحمید بن یحیی الکاتب، و ما تبقی من رسائله و رسائل سام ابی‌العلاء. دراسة و اعداد احسان عباس. عمان‌الأردن: دارالشروق.
فتح‌اللّه سبزواری (1372). اصول و قواعد خطوط ستّه،کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی. تحقیق و تألیف نجیب مایل‌هروی. مشهد: آستان قدس رضوی.
فدایی، محمد (1399). دو معنای اصول و اختلاف در اجزای خط. پژوهشنامۀ تاریخ تمدن اسلامی، 53 (2.)
فرای، ر. ن (1363). تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه. برگردان حسن انوشه. تهران: امیرکبیر.
قابوس‌وشمگیر، عنصرالمعالی کیکاووس‌ بن اسکندربن زیار (1383). قابوس‌نامه. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
کردعلی، محمد (1954/ 1374ق). رسائل‌البلغاء. قاهره: دارالکتب العربیة الکبری.
کریستن‌سن، آرتور (۱۳۶۷). ایران در زمان ساسانیان. برگردان غلامرضا رشید‌یاسمی. تهران: امیرکبیر.
گردیزی، عبدالحسن بن ضحاک (1384). زین الاخبار. به‌‍اهتمام رحیم‌زاده ملک. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
مایل‌هروی، نجیب (1372). کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
مایل‌هروی، نجیب (1380). تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
محمدی‌ملایری، محمد (1382). تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی. 5 جلد. تهران: توس.
محمدی‌ملایری، محمد (1397). تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی. پیوست 1. 6 جلد. تهران: توس.
مطربی سمرقندی (1377). نسخة زیبای جهانگیر. به‌کوشش اسماعیل بیک جانوف و سید علی موجانی. قم: کتابخانه عمومی آیةاللّه مرعشی نجفی.
مظاهرى، علی (1378). زندگی مسلمانان در قرون وسطاء. برگردان مرتضی راوندی. تهران: سپهر.
میهنی، محمد‌بن‌عبدالخالق (1389). آیین دبیری. تصحیح و توضیح اکبر نحوی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
نظامی عروضی (1385). چهارمقاله، تصحیح محمد قزوینی. به‌کوشش دکتر محمد معین. تهران: زوار.
یاقوت حموی (1993). معجم الأدبا. تحقیق احسان عباس. بیروت: دارالغرب الاسلامی.
یاقوت حموی (1381). معجم الأدبا. برگردان عبدالمحمد آیتی. تهران: سروش.
یوسفی، سهیلا (1394). بررسی التوسل الی الترسل بهاء‌الدین بغدادی و معرفی نسخۀ نو یافته. آینة میراث، (57).
پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی
دوره 56، شماره 2
بهمن 1402
صفحه 51-72

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 02 بهمن 1402
  • تاریخ بازنگری: 15 بهمن 1402
  • تاریخ پذیرش: 23 بهمن 1402

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار