بررسی کارکرد های مختلف مساجد درعصرصفویه

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری دانشگاه الزهراء

2 عضو هیئت علمی دانشگاه الزهرا

3 عضو هیئت علمی دانشگاه تهران

چکیده

درعصرصفویه کثرت بناهای مذهبی وفرهنگی از جمله مساجد با کارکردهای منحصر بفرد آن حاکی از توجه این حکومت به اعمال سیاستهای دینی در مدیریت رفتارهای اجتماعی است. اینوع مدیریتهای دینی یکی از عوامل تثبیت قدرتها وبقای بیشتر آنها بوده است. هرچند در حکومتهای پیشین نیز چنین سیاستهایی اعمال شده است اما رسمی شدن تشیع دراین دوره کارکردهای متفاوت‌تری را برای مساجد رقم زد که وجوه تمایز آن را نسبت به اعصار قبل نشان می‌دهد.آمار ارائه شده از مساجد این دوره بخصوص درنیمه اول بخوبی این واقعیت راعیان می‌سازد که دین درحیات اجتماعی وسیاسی جامعه ایران کارکرد اساسی داشته است وصفویان توانسته‌اند با استفاده از پتانسیلها وظرفیتهای موجود درچنین مکانهایی به اهداف مذهبی ،سیاسی واجتماعی خویش دست یابند.
یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد درکنار صفویان فقهای شیعه موفق شدند ازطریق کارکردهای عبادی،تربیتی وآموزشی مساجد، آموزه‌های تشیع را درجامعه ایرانی گسترش دهند ودراین حوزه بخشی از مدیریت رفتارهای اجتماعی را برعهده گیرند وآموزه های فقه شیعه را درمساجد به عموم مردم یاد دهند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The study of different functions of Mosques in Safavid period

نویسندگان [English]

  • Mahboobeh Esmaeili 1
  • Nozhat Ahmadi 2
  • Mansour Sefatgol 3
2 al-Zahra University
3 University of Tehran
چکیده [English]

The multiplicity of Safavid religious and cultural buildings such as mosques, through their functions suggests that the focus of this reign is on apply of religious policies to social behavior management. Such religious managements are one of the factors of consolidation of power and its further survival.  Although such policies, are applied in previous reigns, but Shi'ism formalization is marked by different functions in this period that show its distinctions. The provided statistics from mosques in this period, especially in the first half, show the fact that the religion had a basic function in social and political affairs of Iranian society and Safavids managed to achieve their religious, political and social purposes by using available potentials and capacities in such places. The results of this research illustrate that shia juris consults manage to spread Shi’ism in Iranian society through devotional and didactic practices and partly controlled social manners. Performing such shia sermons as Friday Prayer, mourning for the Shiite Imams shows that Safavids has provided different conditions for mosque’s functions.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Safavid
  • mosques
  • devotional and didactic practices
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة علی تصانیف الشیعة، ج 11ـ15، چاپ علی‌نقی منزوی، بیروت: دار الاضواء، 1403 ق.
اردبیلی، مقدس، مجمع الفائدة و البرهان، قم: موسسۀ نشر اسلامی، بی‌تا.
اسپانقچی پاشازاده، محمد عارف، انقلاب الاسلام بین الخواص و العوام، چاپ رسول جعفریان، تهران: انتشارات دلیل، 1379 ش.
اصفهانی، علی ‌جناب، الاصفهان، چاپ عباس نصر، اصفهان: نشر گل‌ها، 1371 ش.
افندی، عبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ترجمۀ محمدباقر ساعدی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1386ـ1389 ش.
اولئاریوس، آدام، سفرنامه، ترجمۀ حسین کردبچه، تهران: انتشارات کتاب برای همه، 1369 ش.
اولیا چلبی، سیاحتنامه، چاپ حسین نخجوانی، تبریز، 1338 ش.
بحرانی، یوسف، لؤلؤ البحرین، چاپ بحرالعلوم، نجف: دار النعمان، 1345 ش.
تاورنیه، ژان باتیست، سفرنامه، ترجمۀ ابوتراب نوری، تهران: انتشارات کتاب‌فروشی سنایی و کتاب‌فروشی تأیید اصفهان، 1369 ش.
تبریزی، محمد زمان بن کلبعلی، فرائد الفوائد، چاپ رسول جعفریان، تهران: دفتر نشر میراث مکتوب، 1373 ش.
جبعی عاملی، حسین بن عبدالصمد، عقد الطهماسبی، چاپ محمدحسین روحانی رودسری، قم: میراث اسلامی ایران، 1378 ش.
جعفریان، رسول، صفویان در عرصۀ دین و سیاست، قم: انتشارات پژوهشکدۀ حوزه و دانشگاه، 1379 ش.
ــــــ ، کاوش‌های تازه در باب روزگار صفوی، تهران: نشر ادیان، ۱۳۸۴ ش.
جنابندی، میرزابیگ حسن بن حسینی، روضةالصفویة، چاپ غلامرضا مجد طباطبایی، تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار، 1378 ش.
جهانگشای خاقان، از مؤلفی مجهول، چاپ الله‌دتا مضطر، اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، 1364 ش.
حرّ عاملی، محمد بن حسن، امل العامل، چاپ سیداحمد حسینی، بغداد: مکتبة اندلس، 1403ق.
حسینی عاملی، محمد شفیع، محافل المؤمنین، چاپ ابراهیم عرب‌پور و منصور جغتایی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1383 ش.
حلّی، یوسف بن مطهر، تذکرةالفقهاء، قم: مؤسسۀ آل البیت، 1415 ق.
ـــــ ، تبصرةالمتعلمین، تهران: کتابفروشی اسلامیه، تصحیح و ترجمۀ ابوالحسن شعرانی، 1363 ش.
خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی ‌احوال العلماء و السادات، ترجمۀ ‌محمدباقر ساعدی، تهران: کتابفروشی اسلامیه، 1379 ش.
خواندمیر، حبیب السیر، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران: کتابفروشی خیام، 1362 ش.
دلاواله، پیترو، سفرنامه، ترجمۀ شعاع الدین شفا، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1381 ش.
دبیرسیاقی، سیدمحمد، سیر تاریخی بنای شهر قزوین و بناهای آن، قزوین: ادارۀ میراث فرهنگی، 1381 ش.
راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تهران: نشر الکتاب، 1404 ق.
ریاحی، محمدحسین، «پیشینۀ سازمان تعلیماتی نهاد‌های آموزشی اصفهان»، در رهاورد ایام، انتشارات سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری، 1385 ش.
روملو، حسن‌بیگ،  احسن التواریخ، چاپ عبدالحسین نوایی، تهران: انتشارات ترجمه ‌و نشر کتاب، 1369 ش.
سپنتا، عبدالله، تاریخچۀ اوقاف اصفهان، اصفهان: سازمان اوقاف و امور خیریه، 1346 ش.
سانسون، سفرنامه، ترجمۀ محمدتقی تفضلی، تهران: انتشارات ابن‌سینا، 1346 ش.
شاردن، ژان، سفرنامه، ترجمۀ اقبال یغمایی، تهران: انتشارات توس، 1374 ش.
شاه‌طهماسب، تذکره، چاپ فیلات داگلاس کربوون، کلکته، 1914.
شروانی، عبدالله،  الاحکام الدینیة فی تکفیر قزلباش، چاپ رسول جعفریان، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی، 1376 ش.
شوشتری، نورالله، مصائب النواصب در رد نواقض الروافض، ترجمۀ آقا میرزا محمدعلی مدرّس رشتی چهاردهی نجفی، تهران: کتابفروشی اسلامیه، بی‌تا.
شهیدثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة، 1413ق.
ـــــــــ ، منیةالمرید، ترجمۀ محمدباقرحجتی، تهران: نشر فرهنگ اسلامی، 1359 ش.
شیخ‌بهایی، جامع عباسی، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه، دفتر انتشارات اسلامی، 1386 ش.
ــــــــــ ، کلیات، تهران: نشر علم، 1384 ش.
شیخ‌صدوق، محمد بن علی بن الحسن، الخصال، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم، 1362 ش.
ـــــ ، (۱۳۹۳)، علل الشرایع، ترجمۀ محمدعلی سلطانی، تهران: انتشارات ارمغان، 1393 ش.
ـــــ ، من لایحضره الفقیه، چاپ علی‌اکبر الغفاری، بی‌جا: بی‌نا، بی‌‌تا.
شیخ‌لطف‌الله، نسخۀ خطی رسالۀ اعتکافیه، به‌شمارۀ ۲۲۴۴، مشهد: کتاب‌خانۀ آستان قدس رضوی.
ــــــــ ، نسخۀ خطی رسالۀ اعادۀ نماز، به‌شمارۀ 355، کتاب‌خانۀ آیت‌الله بروجردی.
شیرازی، عبدی‌بیگ، تکلمةالاخبار، چاپ عبدالحسین نوایی، تهران: نی، 1369 ش.
طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم: نشر شریف رضی، 1370 ش.
طریحی، فخرالدین محمد، مجمع البحرین، چاپ احمد حسین، تهران، 1362 ش.
طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خراسانی، تهران، 1390 ش.
ـــــ ، الاستبصار، تهران: دار الکتب الاسلامیة، بی‌تا.
ـــــ ، المبسوط فی فقه الامامیة، قاهره، 1324ـ1331 ق.
فن‌دریابل، ژرژ تکتاندر،ایتر پرسیکوم، گزارش سفارشی به دربار شاه‌عباس اول، ترجمۀ محمود تفضلی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1351 ش.
فیض کاشانی، محسن، معتصم الشیعة فی احکام الشریعة، چاپ مسیح توحیدی، تهران: مدرسۀ عالی مطهری، 1387 ق.
قزوینی، عبدالجلیل، النقض، معروف به بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض، چاپ سیدجلال‌الدین مدنی، تهران: انتشارات انجمن ملی، 1331 ش.
قمی، احمد، خلاصة التواریخ، چاپ احسان اشراقی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1358 ش.
کاشانی، ابوالقاسم عبدالله بن محمد، تاریخ اولجایتو، چاپ مهین همبلی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1348 ش.
کمپفر، انگلبرت، سفرنامه، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران: انتشارات انجمن آثار ملی، 1350 ش.
گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقها، تهران: سمت، 1385 ش.
مافروخی، محاسن اصفهان، ترجمۀ حسین بن محمد ابی‌الرضا آوی، چاپ عباس اقبال آشتیانی، 1385 ش.
مجلسی، محمدتقی، روضةالمتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، چاپ سیدحسین موسوی کرمانی و علی‌پناه اشتهاردی، قم: بنیاد فرهنگ اسلامی حاج محمد کوشانپور، بی‌تا.
ـــــ ، لوامع صاحبقرانی، تهران: کتابفروشی و چاپخانۀ برادران علمی، بی‌تا.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ترجمۀ شیخ‌عباس قمی، تهران: انتشارات الاسلامی، 1376 ش.
منشی، اسکندربیگ، عالم‌آرای عباسی، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب، 1377 ش.
ممبره، میکله، سفرنامه، ترجمۀ ساسان طهماسبی، اصفهان: انتشارات بهتا، ۱۳۹۳ ش.
میرزا رفیعا، دستورالملوک، چاپ محمداسماعیل مارچینکوفسکی، تهران: انتشارات وزارت امور خارجه، 1385 ش.
میرداماد، محمد بن‌ باقر، مکاتیب، چاپ رسول جعفریان و ابوالفضل حافظیان، تهران: میراث مکتوب، 1376 ش.
واله اصفهانی، محمدیوسف، خلد برین، چاپ میرهاشم محدّث، تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار، 1372 ش.
وحدت‌پناه، علیرضا، نماز و جامعه‌شناسی، تهران: نشر ستاد اقامۀ نماز، 1379 ش.
هنرفر، لطف‌الله، گنجینۀ هنر اصفهان، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1346 ش.
Horton, Paul B. and Chester L. Hunt, Sociology, McGraw-Hill College, 1948.
Montgomery, John, ‘Making a city: Urbanity, vitality and urban design’, Journal of Urban Design, Vol. 3, Issue 1, 1998.
Newman, Andrew J., (1993), ‘The Myth of the Clerical Migration to Safawid Iran: Arab Shiite Opposition to ʿAlī al-Karakī and Safawid Shiism’, Die Welt des Islams, pp. 66-112, New Series, Vol. 33, Issue 1, Apr. 1993.
Norberg-Schulz, Christan, Meaning in Western Architectture, New York: Praeger Publishers, 1975.