مکتوبی از پاریس: مصطفی‌فاضل پاشا و نقد ساختار قدرت در عثمانی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ دانشگاه لرستان

چکیده

در دورۀ سلطنت محمود دوم و عصر تنظیمات، زمینه‌ برای شکل‌گیری نسلی از متفکران تجددخواه عثمانی موسوم به نوعثمانیان فراهم شد که آرای انتقادی خود علیه دولت را صورت‌بندی کردند. الگوی بدیلی که نوعثمانیان برای شیوۀ حکومت عرضه کردند، آبشخور غربی داشت و در مقایسه با اصلاحاتی که تا آن زمان پیشنهاد شده بود، وجوه متمایز معینی داشت. یکی از چهره‌های برجسته‌ای که در شکل‌گیری و تأثیرگذاری جریان فکری نوعثمانیان نقش پررنگی ایفا کرد، مصطفی‌فاضل‌پاشا، شاهزادۀ منتقد مصری بود. وی در نامه‌ای به سلطان عبدالعزیز، ساختار اقتصادی و سیاسی دولت عثمانی را به پرسش گرفت. محتوای این نامه که به «مکتوبی از پاریس» شهرت یافته است، از دو منظر قابل بررسی است؛ نخست نقد ساختار اقتصادی و سیاسی عثمانی و دوم ارائۀ راهکارهایی چون ضرورت الگوگیری از غرب، بسط «حریت» و پذیرش حکومت مشروطه یا به‌تعبیر آن‌ روزگار «نظام سربستانه». در این مقاله کوشش شده است تا از طریق تحلیل انتقادی محتوای این نامه در زمینۀ تاریخی و گفتمانی نگارش آن، ابعادی از تلاش متفکران نوعثمانی در جهت نقد ساختار قدرت و ارائۀ الگوی بدیل سیاسی بررسی شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Egyptian Prince as a Critic of Ottoman Political Structure: Mustafa Fazıl Paşa and His ‘‘Paris’ten Bir Mektup’’

نویسنده [English]

  • Tooran Toolabi
Assistant Professor, Lorestan University
چکیده [English]

Under Sultan Mahmud II who ushered in the Tanzimât, favorite conditions were prepared for a new generation of Ottoman intellectuals- Young Ottomans- who formulated critical ideas against the Ottoman despotic rule. One important figure of Young Ottomans was Mustafa Fazıl Paşa, an Egyptian prince, whose supports were very helpful for developing of this reformist movement. This paper touched at an important aspect of Fazıl Paşa’s political career, namely his famous Maktub, and aims to use this important document in order to shed lights on this critical situation of Ottoman Empire, as well as the authors’ reformist ideas. The paper is organized into three parts; in the first one the critical aspects of the Letter is surveyed; the second one deals with the positive aspects of its and in the final part, an analytical appraisal of its content is made.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tanzimât
  • Constitution
  • Mustafa Fazıl Paşa
  • Maktub
  • Young Ottomans
آدمیت، فریدون، اندیشه ترقی و حکومت قانون در عصر سپهسالار، تهران: خوارزمی، چاپ سوم، 1385.
آقچورا، یوسف، سه طرز سیاست، رساله‌ای در اندیشه سیاسی اواخر عثمانی، ترجمه رسول عربخانی، تهران، پردیس دانش، 1392.
اینالجق، خلیل،امپراتوری عثمانی، عصر متقدم 1300 تا 1600، ترجمه کیومرث قرقلو، تهران: بصیر، 1388.
حضرتی، حسن، مشروطه عثمانی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، 1389.
حضرتی، حسن و توران طولابی، «علی سعاوی و اندیشه پارلمانتاریسم در امپراتوری عثمانی»، پژوهش‌نامه‌ی تاریخ اسلام، سال اول، شماره چهارم، زمستان 1390، صص 57ـ68.
رئیس‌نیا، رحیم،ایران و عثمانی در آستانه قرن بیستم، تهران: ستوده، 1374.
شاو، استانفورد جی و ازل کورال، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیه جدید، ترجمه محمود رمضان‎زاده، مشهد: آستان قدس رضوی، 1370.
عیسوی، چارلز، تاریخ اقتصادی خاورمیانه و شمال آفریقا، تهران: نشر پاپیروس، 1368.
کین‌راس، پاتریک بالفور، قرون عثمانی، ترجمه پروانه ستاری، تهران، کهکشان، 1377.
کمال، نامق، «اصول مشورت حقنده مکتوبلر»: مقالات سیاسیه و ادبیه، استانبول، 1911.
لوئیس، برنارد، ظهور ترکیه نوین، ترجمه محسن‌علی سبحانی، تهران: اطلاعات، 1381.
مصطفی‌فاضل‌پاشا، پارسدن بر مکتوب، درسعادت: ارتین آصادوریان مطبعه‌سی، 1326 ق.
حریت غزته‌سی، نومرو 1، 14 ایلول 1285.
مخبر غزته‌سی، نسخه 19؛ نسخه 20؛ نسخه 22.
Ağaoğlu, Ahmet(1930), Serbest İnsanlar Ülkesinde, İstanbul, Sanayii Nefise Matbaası.
Atay, Neşet. Halil, “Ali Suavi kendine göre”, İstanbul Mecmuası, sayı 25-30, 1944-45.
Berkes, Niyazi. The development of secularism in Turkey, London: C. Hurst & Co, 1988.
Buzpınar, Tufan, “Mustafa Fazîl Paşa”, İslâm Ansiklopedisi (İA), 31. Cilt, İstanbul, 2006, ss. 300-301.
Çadırçı, Musa(1991), “Namık Kemal'in sosyal ve ekonomik görüşleri”, OTAM, sayı 2, Ankara, , 1991, ss. 47-48.
Davison, Roderic H. Reform in Ottoman Empire(1856-1876), Princeton University Press, 1963.
Deringil, Selim, “legitimacy structure in the Ottoman state: The reign of Abdulhamid II(1876-1909) ”, IJMES, Vol. 23, No. 3(Aug, 1991).
Güneş, İhsan, Türk Parlamento Tarihi, Meşrutiyet Geçiş Süresi: I ve II Meşrutiyet, Ankara: T.B.M.M. Vakfi Yayınları, 1996.
İpek, Nedim, “1877-1878 Osmanlı Rus savaşı”, Türkler Ansiklopedisi, Cilt 13.
Karpat, Kemal. Studies on Ottoman social and political history; selected articles and essays, Brill, 2002.
Karal, Enver Ziya. Osmanlı tarihi, VI. Cilt, Islahat Fermani Devri (1856-1861), Ankara: Türk Tarih Kürümü, 8. Baskı, 2007.
Karal, Enver Ziya. Osmanlı tarihi, VII. Cilt, Islahat Fermani Devri (1861-1876), Ankara: Türk Tarih Kürümü, 8. Baskı, 2007.
Karal, Enver Ziya. Osmanlı tarihi, VIII. Cilt, Birinci Meşrutiyet ve İstibdat devirlrei(1876-1907), Ankara: Türk Tarih Kürümü, 8. Baskı, 2007.
 Karal, Enver, Ziya, “Gülhane Hatt-ı Hümayununda batının etkisi”, Belleten, Cilt XXVIII, Ekim, sayı 112, 1964.
Kemal, Namık, Rüya, ss. 251-256, in: Kaplan, Mehmet, Engingün, Inci, Birol, Emel(1993). Yeni Türk Edebiyati Antolojisi II, İstanbul, 2.baskı, Marmara Üniversitesi.
Kili, Suna. Şeref Gözübüyük, Türk Anayasa Metinleri, Senedi İttifaktan Günümüze, Ankara, Kurtuluş Ofset Basımevi, 1982.
Kuran, Ercumend. “La politique d’Abdulhamid II dan la crise d’Orient (1876-1878)”, Revue d’histoire modern et contemporaine(1954), T. 27e, No. 1, Aspects de la crise d’Orient(1875-1878), Jan- Mar, 1980.
Lettre du prince Moustapha Fazil - Pacha a sa majesté Abul Aziz Sultan de Turquie, Le Caire: Imprimerie de L’institue Français D’archéologie Orientale, 1940.
Mardin, Şerif. The genesis of Young Ottoman thought, Syracuse University Press, 2000.
Menemencioğlu, Nermin, “Namık Kemal abroad: A Centenry”, MES (Middle Eastern Studies), Vol. 4, No. 1(Oct., 1967).
Milgrim, Michael R, “An Overlooked Problem in Turkish-Russian Relations: The 1878 War Indemnity”, IJMES (International Journal of Middle East Studies), Vol. 9, No. 4 (Nov., 1978).
Nergis Yılmaz Aydoğdu, İsmail Kara, Namık Kemal Osmanlı Modernleşmesinin Meseleleri - Bütün Makaleleri 1, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2005.
Pamuk, Şevket, “The Ottoman Empire in “Great Depression” of 1873- 1896”, JEH (The Journal of Economic History), Vol. 44, No. 1(1984).
Sançar, Nejdet, “Ziya Paşa'nın eserleri ve eserlerinin çeşitli basımları”, Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, Cilt. 7, sayı 1, ss. 1-14.
Siler, Abdurrahman, “Namık Kemal'ın iktisadi görüşleri”, TA(Türkler Ansiklopedisi), Cilt 14, ss. 656-664.
Temperley, Harold (1933), “British policy towards parliamentary rule and constitutionalism in Turkey (1830-1914)”, CHJ (Cambridge Historical Journal), Vol. 4, No.2.
Ziya Paşa, Rüya, ss. 109-128, in: Kaplan, Mehmet, Engingün, Inci, Birol, Emel(1993). Yeni Türk Edebiyati Antolojisi II, İstanbul, 2.baskı, Marmara Üniversitesi.
Zürcher, Erik. J, Turkey, A modern history, New York, Tauris, 1997.