تحول بنیادهای امامت نزد نخستین گروه غالیان شیعه

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

استادیار پژوهشکده تحقیق و توسعه سمت

چکیده

سازوکار و سنجه­های تعیین امام یکی از مهمترین و بنیادی­ترین عناصر و همچنین دشواره­های موجود در نخستین گروه­های شیعه به معنای عام آن بوده است. در مقالۀ پیشِ رو با رویکرد تاریخی و گفتمانی، سازوکارها و سنجه­های مربوط به امامت، نزد نخستین گروه­های تندروی شیعی، از آغاز تا سدۀ دوم هجری بررسی شده است. همچنین تکامل و دگردیسی نگرش­های امام­شناسانه در میان سبائیه، کیسانیه، نخستین غالیان و نیز خرمدینان ـ­که اندیشه­های آنها همسانی­های فراوانی با گروه­های پیش­گفته داشت­ـ مورد واکاوی قرار خواهد گرفت. این مقاله نشان خواهد داد که اصول علم، نور و انتقال ارواح چگونه و در چه فرآیندی از سوی گروه‌های یاد شده برای تبیین امامت مورد استفاده قرار گرفتند. همچنین خواهیم گفت که چگونه دو اصل نور و گردش ارواح که بر جهان­بینی­های ویژه­ای استوار بودند، به پایمردی نخستین غالیان ­ـ که از دل بحران درونی کیسانیه سر برآوردند ­ـ برای توضیح نهاد و مفهوم امامت به کار گرفته شد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Evolution of the Foundations of Imamate in the First Groups of the Shiite Ghulāt

نویسنده [English]

  • Mohammad Ahmadimanesh
Assistant Prof., SAMT
چکیده [English]

The mechanism and criteria for appointing the Imam was one of the most significant, fundamental, and problematic elements of the early Shiite groups generally. In this paper, I will analyze this mechanism and criteria, which were taken by the early extremist Shiites concerning the Imamate, from the beginning until the 2nd century AH., by using a historical and discourse  analysis approach. In addition, I will research the development and transformation of the Imamological viewpoint among the Sabā’iyya, Kaisānīya, the followers of Khurramdinan, whose thoughts were very similar to the above groups. Then, in this paper I will find out how the principles of knowledge (i’lm), light (nūr), and the transmigration of spirits have been used by the aforementioned groups to explain the concept of the Imamate. I will show how the two principles of light and the transmigration of the spirits, which were based on a specific worldview, with the assistance of early Ghulāts, who emerged from the inner crisis of Kaisānīya, were used to explain the concept of the Imamate.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Imamate
  • Khurramdinan
  • Shiite Ghulāt
  • Kaisānīya
  • transmigration of spirits
ابن‌ابی‌الحدید، جلوة تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، محمود مهدوی دامغانی، تهران: نی، 1385ش.
ابن­حجر عسقلانی، شهاب­الدین ابی­الفضل احمدبن­علی، تهذیب­التهذیب، حیدرآباد دکن: 1325ه‍.
ابن­حزم ظاهری، ابی­محمد علی­بن­احمد، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، چاپ محمد ابراهیم نصر، عبدالرحمن عمیره، بیروت: دارالجیل،1404ق/1985م.
ابن‌قتیبه، ابومحمد عبدالله‌بن‌مسلم‌بن‌قتیبه، الامامة و السیاسة المعروف بتاریخ الخلفاء، چاپ علی شیری، بیروت: دارالاضواء، طبعه الاولی،1410ق/1990م.
ابن­ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، محمدرضا تجدد، تهران: اساطیر، 1381ش.
ابوتمام، باب­الشیطان من کتاب الشجرة، بی­تا، بی­نا، بی­جا.
اسفراینی، ابوالمظفر، التبصیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین، چاپ کمال یوسف الحوت، بیروت: عالم الکتب، الطبعه­الاولی، 1403ق/1983م.
اسماعیل­پور، ابوالقاسم، اسطوره­ی آفرینش در کیش مانی، تهران: چشمه، 1395.
اشعری، ابوالحسن علی­بن­اسماعیل، مقالات­الاسلامیین و اختلاف­المصلین، چاپ محمد محیی‌ الدین عبدالحمید، بیروت: المکتبه­العصریه، 1411ق/1990م.
اشعری­قمی، سعدبن­عبدالله ابی­خلف، المقالات و الفرق، چاپ محمدجواد مشکور، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1361ش.
البلاذری، أحمد بن ‌یحیی ‌بن‌ جابر، کتاب جمل من انساب الأشراف، چاپ سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت: دارالفکر، طبعه الأولی، 1417/1996.
القاضی، وداد، کیسانیه، تاریخ و ادبیات، احسان موسوی خلخالی، تهران: رایزن، 1394ش.
الهفت الشریف، چاپ مصطفی غالب، بیروت: دارالاندلس، 1977م، الطبعة­الثانیة.
بغدادی، ابی­منصور عبدالقاهربن­طاهربن­محمد، الفرق بین­الفرق و بیان الفرقة الناجیة منهم، چاپ محمد عثمان الخشت، قاهره: مکتبه­ ابن­سینا، بی­تا.
بهرامی، روح­الله، کیسانیه، جریان­های فکری و تکاپوهای سیاسی، تهران، پژوهشکدۀ تاریخ اسلام، 1394ش.
بیرونی، ابوریحان محمد بن­احمد، تحقیق ماللهند، چاپ احمد آرام، بیروت: عالم الکتب، 1403ق.
همو ، آثار الباقیه عن القرون الخالیه، چاپ پرویز اذکایی، تهران: نشر نی، 1392خ.
ثقفی کوفی، ابو­اسحاق ابراهیم­بن­محمد، الغارات، چاپ جلال­الدین حسینی ارموی، تهران: انجمن آثار ملی، 1353ش.
جعفریان، رسول، مقالات تاریخی(دفتر نهم و دهم)، قم: دلیل ما، 1387ش.
حسنی رازی، سید مرتضی­بن­داعی، تبصرة­العوام فی معرفة المقالات الانام، چاپ عباس اقبال­، تهران: اساطیر، 1383ش.
دریایی، تورج،تاریخ و فرهنگ ساسانیان، مهرداد قدرت دیزجی، تهران: ققنوس، 1382ش.
دنیل، ل. التون، تاریخ سیاسی و اجتماعی خراسان در زمان حکومت عباسیان، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران: تنتشارات علمی و فرهنگی، 1367ش.
ذهبی، شمس­الدین محمد­بن­احمد، تاریخ­الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دارالکتاب العربی ، 1413ق/1993م.
رضازادۀ لنگرودی، رضا، جنبش­های اجتماعی در ایران، تهران: فرهنگ شهر نو، 1385ش.
زنر، آر. سی، زروان، تیمور قادری، تهران: فکر روز، 1375ش.
شاکد، شائول، تحول ثنویت، سید احمدرضا قائم­مقامی، تهران: ماهی، 1387ش.
شهرستانی، ابوالفتح محمدبن‌عبدالکریم، الملل و النحل، چاپ احمد فهیمی محمد، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1413ق/ 1992م.
صدیقی، غلامحسین، جنبش­های دینی ایرانی در قرن­های دوم و سوم هجری، تهران: پاژنگ، 1372ش.
طبری، محمد­بن­جریر، تاریخ الأمم و الملوک، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دارالتراث، 1387ق/1967م.
طوسی، ابی­جعفر محمدبن­حسن­بن­علی، اختیار معرفة الرجال (رجال الکشی)، مشهد: دانشگاه مشهد، دانشکدة الاهیات و معارف اسلامی، مرکز تحقیقات و مطالعات، 1348ش.
علی، جواد،المفصل فی­التاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد: بی­نا، 1413ق/1993م.
فارابی، ابونصر محمد بن­محمد، آراء اهل­المدینة الفاضلة و مضاداتها، چاپ علی بوملحم، بیروت: دار و مکتبه الهلال، 1995م.
کاتب­واقدی، محمد بن­سعد، الطبقات الکبری، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1410ق/1990م.
کربن، هانری، تاریخ فلسفة اسلامی، سید جواد طباطبایی، تهران: مینوی خرد، 1392ش.
مادلونگ، ویلفرد، فرقه­های اسلامی، ابوالقاسم سری، تهران: اساطیر، 1381ش.
همو، ابویعقوب سجستانی و تناسخ، سیدعبدالله انوار، نامة انجمن، شماره چهار، زمستان 1380ش.
مدرسی­طباطبایی، سید حسین، میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری، سیدعلی‌ قرایی، رسول جعفریان، قم: مورخ، 1386ش.
مسعودی، ابوالحسن علی­بن­الحسین، مروج ‌الذهب­و معادن­الجوهر، چاپ اسعد داغر، قم: دارالهجرة، 1409ق.
مقدسی، مطهربن­طاهر، البدء و التاریخ، چاپ بور سعید، مکتبة الثقافة الدینیة، بی­تا.
ملطی، ابوالحسین محمد­بن­احمدبن­عبدالرحمن، التنبیه و الرد علی اهل الاهواء والبدع، چاپ محمد زاهد بن حسن کوثری، بغداد و بیروت: مکتبة المثنی و مکتبة المعارف، 1388ق.
ناشناس، اخبار الدولة العباسیة، چاپ عبدالعزیز الدوری، عبدالجبار المطلبی، بیروت: دارالطلیعة للطباعة و النشر، 1971م.
نواده­ی مهلب­بن­محمد­بن­شادی، مجمل­التواریخ و القصص، چاپ سیف­الدین نجم­آبادی، زیگفرید وبر، دومونده، نیکارهوزن، 1378خ/2000م.
ناصرخسرو، ابومعین ناصربن­خسروبن­حارث قبادیانی، زادالمسافرین، چاپ محمد بذل­الرحمان، تهران: اساطیر، 1383خ، چاپ یکم.
همو، خوان­الاخوان، مقدمه و حواشی: ع، قویم، تهران: کتابخانه­ی بارانی، 1338ش.
ناشیءاکبر، مسائل­الامامه، چاپ یوسف فان اس، بیروت: دارالنشر فرانتس شتاینر، 1971م.
نصر­بن­مزاحم المنقری، وقعه صفین، تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، القاهره: المؤسسة العربیة الحدیثة، الطبعه الثانیه، 1382ق.
نوبختی حسن­بن­موسی، فرق­الشیعه، محمدجواد مشکور، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1361ش.
هالم، هاینتس، غنوصیان در اسلام: شیعیان غالی و علوی، احسان موسوی خلخالی، تهران: حکمت، 1393ش.
Hodgson, Marshall. G.S, “How did the Early Shia Become Sectarian?”, Journal of the American Oriental Society, Vol.75, No.1, 1955, pp.1-13.
Said Agha, Saleh, The Revolution which Toppled the Umayyads: neither Arabs nor Abbasids, Leiden, Brill, 2003.
Sharon, Moshe, The Black Banners from the East, Jerusalem, The Magnes Press, The Hebrew University, Leiden, E.J. Brill, 1983.
Ibid, Encyclopedia of Islam, S. V. "KHIDASH", Leiden, Brill, 1983.
Tucker, William F., Mahdis and Millenarrians; Shiite Extremists in Early Muslim Iraq, New York: Cambridge University Press, 2008.