مقایسۀ عامل‌های سازندۀ عمومیت فضاهای شهری در شهرهای ایرانی ـ اسلامی و غربی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر دکتری شهرسازی، دانشگاه هنر تهران

2 عضو هیات علمی و دانشیار دانشکده شهرسازی، گروه شهرسازی، دانشگاه هنر تهران

3 عضوهیات علمی و دانشیار دانشکده شهرسازی، گروه طراحی شهری، دانشگاه هنر تهران

چکیده

جانمایۀ این مقاله دو مسألۀ بنیادین در تمدن اسلامی است: نخست اینکه ما در توصیف انگاره‌های بنیادین حوزۀ شهرسازی کمتر به ویژگی‌های سنتی خود پرداخته‌ایم و شناخت این انگاره‌ها را با توجه به این قبیل مباحث در غرب آغاز کرده‌ایم و دیگر اینکه، اساساً مقولۀ «عمومیت فضاهای شهری» در سال‌های اخیر به صورت روز افزون مورد توجه و محل مناقشه بوده است. بر این پایه، پژوهش حاضر به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی و مقایسه‌ای و با این پرسش اصلی انجام شده است که عامل‌های اصلی سازندۀ عمومیت فضاها در شهرهای ایرانی ـ اسلامی و شهرهای غربی کدامند و چه تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند؟ یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که مهم‌ترین عامل‌های سازندۀ عمومیت فضاهای شهری، گرچه در چند دهه اخیر مبتنی بر ویژگی‌های جوامع غربی و در فرهنگ غربی شکل گرفته، از سده‌ها پیش در شهرهای سنتی ایرانی ـ اسلامی با جزئیات بیشتری بر آن تأکید و اجرا می‌شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Comparison of Urban Space Publicness Components in Iranian-Islamic and Western Cities

نویسندگان [English]

  • Amirmohammad Ghavimi 1
  • Gholamreza Haghighat Naiini 2
  • Fariba Gharaii 2
  • Mitra habibi 3
1 PhD researcher at Tehran university of art
2 Associate Professor and Faculty member of urban planning-Tehran University of art
3 Associate Professor and Faculty member of urban design-Tehran University of ar
چکیده [English]

The main subject of this article is about two basic issues. Firstly, in finding the basic concepts of urban spaces planning and design, we have rarely been focusing on the characteristics of our traditional cities, and we began to recognize these concepts from Western literature. Secondly, the publicness of urban spaces has been increasingly noticed and challenged by scholars in recent years. Accordingly, and considering the necessity of providing an understanding of the status of the publicness of urban spaces in Iranian cities based on recent discussions, this research is carried out in a descriptive-analytical and comparative method. The main question of this research is that what are the main components of the publicness of urban spaces in Iranian-Islamic cities and western cities, and what are the differences? The findings of this research show that the most basic components of the publicness of urban spaces that have been mentioned in the western literature over the past few decades have existed centuries ago in traditional Iranian-Islamic cities and have been emphasized and implemented even in more detail.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Publicness
  • Urban Space
  • Public Space
  • Islamic City
  • Iranian Urban Space
ابن طویر، عبدالسلام، نزهة المقلتین فی اخبار الدولتین، به کوشش ایمن فؤاد سید، اشتوتگارت: النشرات الاسلامیه، 1922م.
ابن سعید مغربی، علی. المغرب فی حلى المغرب، ج1، به کوشش شوقی ضیف، القاهرۀ: دارالمعارف، 1955م.
ابن‌کثیر، اسماعیل، البدایة والنهایة، ج12، به کوشش شوقی ضیف، بیروت: المعارف بیروت، 1990م.
ابن‌کثیر، اسماعیل، البدایة و النهایة، ج13، به کوشش شوقی ضیف، بیروت: المعارف بیروت، 1990م.
انصاری، باقر، حقوق حریم خصوصی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، 1391.
ایازی، سید محمدهادی، طرح جامع فضاهای فرهنگی شهر تهران، تهران: امیدان، 1391.
باقری، اشرف السادات، شهر‌های قلمرو فرهنگ اسلامی، تهران: امیرکبیر، 1386.
بحرینی، سیدحسین، فرایند طراحی شهری، تهران: موسسه انتشارات دانشگاه تهران، 1389.
بحرینی, سیدحسین و گلناز تاج بخش، «مفهوم قلمرو در فضاهای شهری و نقش طراحی شهری خودی در تحقق آن»، هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی (6)، 18-31، 1378.
بمات، نجم‌الدین، شهر اسلامی، با ترجمه محمد حسین حلیمی و منیژه اسلامبولچی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1369.
بمانیان، محمدرضا، نسیم غلامی رستم و جنت رحمت پناه، «عناصر هویت ساز در معماری سنتی خانه‌های ایرانی»، مطالعات هنر اسلامی (13)، 55-69، 1389.
بمانیان، محمدرضا، ‌هانیه اخوت و نینا الماسی‌فر. معماری و شهرسازی سنتی در کشورهای اسلامی، تهران: طحان, 1394.
پاکزاد، جهانشاه، راهنمای طراحی فضاهای شهری در ایران، تهران: طرح و نشر پیام سیما، وزارت مسکن و شهرسازی، 1384.
پاکزاد، جهانشاه. مبانی نظری و فرایند طراحی شهری در ایران، تهران: انتشارات شهیدی، 1385.
پامیر، سای، آفرینش مرکز شهری سرزنده، ترجمه مصطفی بهزادفر و امیر شکیبامنش، تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت، 1389.
پوراحمد، احمد و عطیه پوراحم، «ساخت فضایی شهر در ایران قبل و بعد از اسلام»، شهرپایدار, 21-36، 1393.
پورجعفر، علی و پورجعفر، محمدرضا، «فضاهای شهری نیمه عمومی سرپوشیده سنتی ایرانی اسلامی در مقایسه با پاساژهای فرانسوی؛ نمونه‌های موردی: تیمچه‌های امین الدوله و بزرگ قم و پاساژهای پانوقاوا و جوفقا»، معماری و شهرسازی آرمانشهر، 13، 169-182، 1393.
پورجعفر, محمدرضا،  فضاهای شهری سنتی در شهرهای ایرانی - اسلامی. تهران: مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران، 1397.
پورجعفر, محمدرضا، علی پورجعفر و سیما صفدری. «انواع شهر اسلامی و اشاراتی به نحوه شاخص سازی در راستای شهری آرمانی- اسلامی»، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، 3-23، 1394.
پیران، پرویز، «نظریه آبادی جانشین نظریه شهر»، فصلنامه اندیشه ایرانشهر، 6، 56، 1384.
پیرنیا، محمدکریم. آشنایی با معماری اسلامی‌ایران، به کوشش غلامحسین معماریان، تهران: نغمه نواندیش‏‫، 1392.
ترلیندن, اولا، شهر و جنسیت، ترجمه مینوش صدقیان زاده، تهران: نشر کلاغ، 1392.
ترنر، برایان اس. وبر و اسلام با پانوشت‌های انتقادی و مقدمه‌ای بر جامعه شناسی ماکس وبر، با ترجمه حسین بستان، علی سلیمی، و عبدالرضا علیزاده، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1380.
ثقة الاسلامی، عمیدالاسلام، امین زاده، بهناز، «بررسـی تطبیقی مفهوم و اصول بـه کار رفته در محله ایرانی و واحد همسایگی غربی»، هویت شهر، 13، 33-45، 1392.
جاکوبز‏‫، جین، مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی، ترجمه حمیدرضا پارسی و آرزو افلاطونی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1388.
جاوری، محسن، «فضا و جامعه شهرهای ایران در دوران انتقال از ساسانیان به قرون اولیه اسلامی- مطالعه موردی؛ ویگل و هراسگان»،  پایان نامه دکتری گروه باستان شناسی دانشگاه تهران. تهران، 1389.
جنکینز, اریک، عرصه عمومی شهر؛ تحلیل نمونه‌های برتر ایران و جهان، ترجمه مصطفی اکبری مطلق و شهرام کریمی، تهران: طحان، 1394.
حبیبی، محسن، از شار تا شهر، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1384.
حر عاملی‌، محمد بن‌ حسن، وسائل‌ الشیعه‌ الی‌ تحصیل‌ مسائل‌ الشریعة، ج29، قم: موسسۀ آل‌البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، 1366.
حکمت نیا، حسن، «سنجش میزان محرمیت خانه‌ها در راستای سبک اسلامی- ایرانی: نمونه موردی بافت قدیم و جدید شهر یزد»، پژوهش‌های جغرافیای برنامه ریزی شهری(6)، 585-603، 1397.
حکیم، بسیم سلیم، شهرهای عربی - اسلامی: اصول شهرسازی وساختمانی، تهران: وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۸۰.
خدایی، زهرا، و علی اکبر تقوایی، «شخصیت شناسی شهر اسلامی؛ با تأکید بر ابعاد کالبدی شهر اسلامی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 103-113، 1390.
ذکایی، محمد سعید، «تجربه زنانه از شهر تهران: الگوها، فرصت‌ها و محدودیت‌ها»، در جوان، شهر و زندگی روزمره، توسط محمد سعید ذکایی، 125-178، تهران: نشر تیسا، 1393.
ذکایی، محمد سعید و مریم امن‌پور، درآمدی بر تاریخ فرهنگی بدن در ایران، تهران: انتشارات تیسا، 1393.
رحمت آبادی، الهام، «از اندرونی تا عرصه عمومی»،  جستارهای شهرسازی، 93-99، 1387.
رضایی، محمود، «ارزشهای جاوید و جهانگستر شهرسازی اسلامی (بازنمودی از نگرش‌های فرا کالبدی و فرا زمانی شهر اسلامی)»، پژوهشهای جغرافیای انسانی (3)، 169-190، 1391.
ریمون، آندره، شهر‌های بزرگ عربی- اسلامی- در قرن‌های 10تا 12 هجری، با ترجمه حسین سلطانزاده، تهران: آگاه، 1370.
سرنا، کارلا، آدم‌ها و آیین‌ها در ایران، با ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران: زوار، 1362.
سلطانزاده، حسین، روند شکل گیری شهر و مراکز مذهبی در ایران، تهران: نشر آگاه، 1362.
سلطانزاده، حسین، فضاهای شهری در بافت‌های تاریخی ایران، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی با همکاری شهرداری تهران، 1382.
سلطانزاده، حسین، بازارهای ایرانی، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی، 1393.
سنامی، عمر، نصاب الاحتساب، به کوشش مریزن سعید مریزن عسیری، مکه: الطالب الجامعی، 1986م.
صفایی پور، مسعود، و مهیار سجادیان، «جستاری بر تحولات و تطورات مفهوم شهر اسلامی»، فصل نامه جغرافیا و برنامه ریزی شهری چشم‌انداز زاگرس، 24، 159-204، 1394.
عاملی، جعفر مرتضی، شهر اسلامی، مشهد: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری مشهد، 1388.
غلامی، سعید، مشکینی، ابولفضل و دویران، اسماعیل، «طراحی فضایی محلات شهری با تأکید بر اصول دین اسلام در شهر ایرانی - اسلامی»، هویت شهری، 22، 41-52، 1393.
فلاحت، سمیه، «برساخت مفهوم شهر اسلامی»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 3، 35-44، بهار1390.
کارمونا، متیو، هیت تیم، تنراک و استیون تیزدل، مکان‌های عمومی، فضاهای شهری؛ ابعاد گوناگون طراحی شهری، با ترجمه فریبا قرایی، مهشید شکوهی, زهرا اهری و اسماعیل صالحی. تهران: دانشگاه هنر، 1388.
کاستللو، وینسنت فرانسیس، شهرنشینی در خاورمیانه، با ترجمه پرویز پیران و عبدالعلی رضایی، تهران: نشر نی، 1371.
کریر، راب،  فضای شهری، ترجمه خسرو‌هاشمی نژاد، اصفهان: خاک، 1381.
کریمیان، حسن، «روند شکل‌یابی، توسعه و تخریب شهر باستانی بم»، مجله دانشکده ادبیـات و علـوم انسـانی دانشـگاه تهران، 81-100، 1383.
کریمیان، حسن و ساسان سیدین، «دارابگرد در انتقال از ساسانیان به دوران اسلامی؛ بر اساس مستندات باستانشناختی»،  باغ نظر،13، 73-88، 1389.
کنانی، یحیی، أحکام السوق، به کوشش محمود علی مکی، استانبول: دار ابن حزم، 2011م.
لنگ، جان، آفرینش نظریه معماری؛ نقش علوم رفتاری در طراحی محیط، ترجمه علیرضا عینی فر، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1388.
ماوردی، علی، الاحکام السلطانیه، به کوشش احمد مبارک بغدادی، کویت: دار ابن قتیبۀ، 1989م.
محمدی، جمال و آزاده، سیدرضا، «مقایسه تطبیقی محله‌های نوساز و قدیمی اصفهان از نظر میزان انطباق پذیری با شاخص‌های ایرانی ـ اسلامی مطالعه موردی: محله‌های جویباره و شهرک نگین»، شهر ایرانی اسلامی، 34، 23-34، 1397.
مدنی پور، علی، فضاهای خصوصی و عمومی شهر، با ترجمه فرشاد نوریان، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1387.
مقصودی، ملیحه، الگوی مفهومی برای تحلیل فضاهای شهری، تهران: پیام، 1393.
مهریار، محمد، «پیشینه پژوهشها و کاوشهای باستانشناسی در بیشاپور»، در مجموعه مقالات دومین کنگره تاریخ معمـاری و شهرسازی ایران (ج2)، انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور، 1378.
نقی‌زاده، محمد. شهر آرمانی اسلامی یا فضای حیات طیّبه، بایسته‌های تحقق شهر اسلامی بر مبنای نصوص دینی، تهران: سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران، نشر شهر, 1390.
نقی‌زاده، محمد، «فضاهای شهری و عمومی در شهرهای ایرانی»،  کتاب ماه هنر، 4-11، 1392.
هولمز، ماری، جنسیت و زندگی روزمره، ترجمه محمد مهدی لبیبی، تهران: نشر نقد افکار، 1387.
 
Abu-Lughod, Janet L. "The Islamic City-Historic Myth, Islamic Essence, and Contemporary Relevance." International Journal of Middle East Studies, 155-176, 1987.
Adhya, Anirban, EXPLORING THE PUBLIC REALM:UNDERSTANDING MULTIPLE WAYS OF PUBLICNESS IN URBAN AMERICA. ,AIA Report on University Research Volume 3. Southfield, Michigan, USA: Lawrence Technological University,2008.
Arendt, Hannah, The human condition. london: The University of Chicago Press, Ltd., London, 1998.
Ardalan, Nader. "Places of Public Gathering." Seminar Five in the series Architectural Transformations in the Islamic World, 5-16, 1980.
Atkinson, Rowland. "Domestication by Cappucino or a Revenge on Urban Space? Control and Empowerment in the Management of Public Spaces", Urban Studies, 40, 1829–1843 ,2003.
Benn, Stanley, and Gaus, Gerald F., The Public and the Private: Concepts and Action, Public and Private in Social Life. london: Martin’s Press, 1983.
Bosworth, C. Edmund, Historic Cities of the Islamic World. Boston: Brill, 2007.
Crone, Patrica. GOD'S RULE; Goverment and Islam. NEW YORK: COLUMBIA UNIVERSITY PRESS, 2004.
DE MAGALHAES, CLAUDIO, "Public Space and the Contracting-out of Publicness:A Framework for Analysis." Journal of Urban Design ,15, no. 4, 559–574 ,2010.
Don, Mitchell. The Right to the City: Social Justice and the Fight for Public Space. New York: Guilford publicaton, 2003.
Ellin, Nan, The Architecture of Fear. London: Princeton Architectural press, 1997.
Ercan, Muge Akkar. "less public than before? public space improvement in newcastle city centre." In Whose Public Space? international case studies in urban design and development, by Ali Madanipour, 21-50. London: Rutledge, 2010.
Fraser, Nancy. "Rethinking the Public Sphere: A Contribution to the Critique of Actually Existing Democracy." Social Text, No. 25/26. Duke University Press, 56-80, 1990.
Garsivaz–Gazi, Hamid, Mikhail Salwa, and M.J. Estamboli., "The position of Mosques in Islamic cities and its location design in new cities." Damascus University Journal ,28, 49-68, 2012.
Gavison, Ruth., "Privacy and the Limits of Law." The Yale Law Journal ,89, no. 3, 421-471 , Jan.,1980.
Grabar, Oleg. The World of Islam, Bernard Lewis, ed.,London: Thames & Hudson,1976.
Habermas, Jurgen. The Structural Transformation of the Public Sphere,An Inquiry into a Category of Bourgeois Society. Translated by Thomas Burger, & Frederick Lawrence. Cambridge, Massachusetts: MIT press, 1991.
Hitti, Philip K., Capital Cities of Arab Islam. Minneapolis: University of Minnesota, 1973.
Kanbar, Wadih K., Continuity and Spatial Change in Arab-Islamic Cities. New York: Columbia University, 1984.
Kohn, Margaret., Brave New Neighborhoods, THE PRIVATIZATION OF PUBLIC SPACE. New York: Routledge, 2004.
Lapidus, Ira M., Muslim Cities in the Later Middle Ages. massachusetts: Harbvard university press, 1984.
Legeby, Ann. “Urban Segregation and Urban Form”. Ph.D. Thesis, KTH Royal Institute of Technology, Stockholm,Sweden, 2010.
Madanipour, Ali., Public and Private Spaces of the City. London: Routledge, 2003.
Mensch, James, Public space. Continental Philosophy Review, 2007.
Mortada, Hisham, TRADITIONAL ISLAMIC PRINCIPLES OF BUILT ENVIRONMENT. London: RoutledgeCurzon, 2003.
Mishu, Mashrur Rahman, Barua, Uttama & stoican, Irina, “THE CHANGING NATURE OF URBAN PUBLIC PLACES IN DHAKA CITY”, Urbanism. Arhitectură. Construcţii, 5(4), 5-16,2014.
Negoita, Ana Maria, "THE CITY OF MANSUR THE BUILDER, BAGHDAD BETWEEN THE CALIPH’S WILL AND SHARI’AH NORMS", Pol. Sc. Int. Rel., VIII, 2, Bucharest. 112-129, 2011.
Nemeth, Jeremy, and Stephen Schmidt. “The privatization of public space: modeling and measuring”,Environment and Planning B: Planning and Design, 38, 5-23, 2011.
Nissen, Sylke. "Urban Transformation From Public and Private Space to Spaces of Hybrid Character." Sociologický časopis/Czech Sociological Review 44, (6) , 1129-1141 ,2008.
Nooraddin, Hoshiar. "Al-fina', in-between spaces as an urban design concept:making public and private places along streets in Islamic cities of the Middle East", URBAN DESIGN International ,3, 65-77, 1998.
Read, Stephen. "Technicity and Publicness: Steps towards an Urban Space." Architecture and Phenomenology, 7-22, 2008.
Sennett, Richard, the fall o f public man. New york: Norton, 1992.
Serjeant, Robert Bertram, The Islamic City. Paris: Unesco(United Nations Educational,Scientific and Cultural Organization), 1980.
Staeheli, Lynn, and Mitchell,Don, The People’s Property? Power, Politics, and the Public, New York: Routledge, 2008.
Swagerman, Anna, "The ‘publicness’ of public space: How public is a public square in the centre of Amsterdam?" Master Thesis: Specialization Urban Sociology, Supervised by Prof. dr. Jan Rath. Amsterdam, Amsterdam: University of Amsterdam, May 2012.
Tonnelat, Stéphane, "The sociology of urban public spaces." In Territorial Evolution and Planning Solution, by Hongyang WANG , Michel SAVY, & Guofang ZHAI, 84-92. Paris: Atlantis Press, 2010.
Varna, Georgiana, and Steve Tiesdell. "Assessing the Publicness of Public Space:The Star Model of Publicness", Journal of Urban Design, 15, 575-598, 2010.
Varna, Georgiana, "Assessing the publicness of public places:towards a new model", PhD thesis. Glasgow: University of Glasgow,College of Social Sciences,Department of Urban Studies, June 2011.
Westin, Alan, Privacy and Freedom, New York: Atheneum, 1968.
Zukin, Sharon, The Cultures of Cities, Oxford: Blackwell, 1995.