مالیه و وضع مالی ایران در دوره صدارت حاج میرزا آقاسی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری رشته تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران

2 دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران،

3 دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران

چکیده

ورشکستگی مالی دولت ایران در پایان دوره سلطنت محمد شاه قاجار (1250-1264 ق) واقعیتی انکارناپذیر است. با وجود این، چرایی این موضوع همچنان مبهم باقی مانده است. غالب منابع عصر ناصری و همچنین پژوهش­های جدید، این وضعیت را ماحصل سیاست­ها و اقدامات مالی حاج میرزا آقاسی، صدر اعظم محمد شاه دانسته­اند. این در حالی است که به‌نظر می­رسد عوامل ساختاری و اساسی دیگری در شکل گیری بحران مذکور دخیل بودند. در این زمینه می­توان در کنار مشکلات مالی میراث دوره­های قبل، از شورش و ناآرامی­های اوائل سلطنت محمدشاه، جنگ هرات، قحط سالی و وبا نام برد. پژوهش حاضر با تکیه بر اسناد دیوانی، ضمن بررسی اوضاع سیاسی و اقتصادی ایران در دوره محمد شاه، عوامل اساسی مؤثر در ایجاد بحران مذکور را مورد واکاوی قرار داده است. بنا بر یافته­های این پژوهش، نه تنها سیاست­های مالی حاج میرزا آقاسی عامل این ورشکستگی نبود، بلکه اقدامات او دست کم در برهه­ای کوتاه به بهبود اوضاع مالی مملکت منجر شد. با این حال در پی تشدید ناآرامی­ها در سال­های پایانی حکمرانی محمد شاه و در نتیجه ناتوانی حکومت مرکزی در وصول مالیات و فساد دستگاه مالیه از یک سو، و خروج مسکوکات و افزایش تیول به سبب کمبود نقدینگی از سوی دیگر، کاهش درآمد خزانه و کسری در جمع و خرج را در پایان صدارت آقاسی به دنبال داشت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Iran's Financial Situation during the Prime Minister Ḥājjī Mīrzā Āqāsī

نویسندگان [English]

  • Seyed Mostafa Hoseini 1
  • Mohammad Ali Kazembeyki 2
  • Jamal Musavi 3
1 PhD Student, University of Tehran
2 Associated Prof., University of Tehran
3 Associated Prof., University of Tehran
چکیده [English]

The financial bankruptcy of the Iranian government at the end of the reign of Moḥammad Shah Qajar (1808 – 1848 AD) is an undeniable fact, which its causes are still unclear. Most sources in the Nasserian era, as well as recent researches, have attributed this situation to the financial policies and activities of Ḥājjī Mīrzā Āqāsī, grand vizier of Moḥammad Shah. However, other structural and fundamental factors appear to have been involved in the formation of this crisis: besides the inherited financial problems, the unrest during the early years of the Moḥammad Shah's reign, the war in Herat, famine, and cholera also could be mentioned. The present study, based on official documents, examines the political and economic situation in Iran during this period and analyzes the essential factors related to this crisis. The result of the study shows that not even Ḥājjī Mīrzā Āqāsī's financial policies were not responsible for the bankruptcy, but also his activities, at least in the short term, improved the national economy. The increasing unrest during the final years of Moḥammad Shah's reign, the central government's ineptitude in collecting taxes, the corrupted financial system, the coins transferring from the country,  the increase in assignments of land (tūyūl) as a result of lack of liquidity, the reduce in treasury revenue and the fiscal imbalance were the situation at the end of Mīrzā Āqāsī's time.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qajar dynasty
  • Finance
  • Moḥammad Shah
  • Ḥājjī Mīrzā Āqāsī
اسناد آرشیوی
سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس (آستان):
دستور العمل جمع و خرج هذه السنه تخاقوی‌ئیل [1265 ق] گیلان ابواب جمعی عیسی خان، شماره سند 122292.
کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران (دا. تهران):
دفتر جمع و خرج محاسبات ساوه 1253 ق، شماره ثبت 11189.
 کتابچه جزو جمع یزد، شماره سند 8986..
 کتابچه جمع و خرج قوی ئیل مملکت فارس و کوه گلویه 1251 ق، شماره ثبت،  BH130.
کتابچه دهات خالصه و موقوفات و املاک انتقالی دیوان اعلی و[ابتیاعی و موروثی]، تنظیم در زمان صدرات میرزا آقاخان نوری، شماره ثبت 8891..
کتابچه محاسبات نهاوند و خزل 1251 ق، شماره ثبت 11188.
سازمان اسناد ملی ایران (س. ا. م.):
جمع و خرج مالیاتی مناطق مختلف ایران 1215-1216ق، شماره سند 1204/295.
صورت جمع و خرج ایران در زمان سلطنت محمد شاه 1254-1255ق، شماره سند 7378/295.
کتابچه تیول و محل مواجب و تخفیف شاهزادگان و امنای دولت و عساکر نصرت فرجام( از آغاز سلطنت الی آخر پنج ماهه اول تنگوزئیل ۱۲۵۵ق)، شماره سند 7197/295.
کتابچه جزو جمع همدان و قراگوزلو 1241 ق، شماره سند 1206/210.
 کتابچه شرح معایب و محاسن وزارت استیفا، شماره سند 7258/295.
لزوم ارسال مابقی مالیات فارس از طرف معتمد الدوله و واگذاری مباشری یهود به آقا مهدی، شماره سند 5878/295.
وقایع اتفاقیه و گزارش‌های متفرقه ارائه شده محمدشاه قاجار و آقاسی صدراعظم، شماره سند 7478/295.
سازمان کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (مجلس)
کتابچه جمع و خرج سراب و گرم رود 1237 ق، شماره ثبت 13661.
کتابچه دستور العمل جمع و خرج قراچ داغ و مشکین 1251 ق، شماره ثبت 8524.
کتابچه دستورالعمل هذه ایت ئیل کزار و فراهان و سربند 1254 ق، شماره ثبت 944.
کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی (مرعشی):
صورت جمع و خرج هذه السنه ممالک محروسه ایران، سنه بارس‌ئیل 1258 ق، شماره ثبت 7753.
 
اسناد منتشر شده
ابوت، کیت ادوارد، شهرها و تجارت ایران در دروه قاجار، ترجمه سید عبدالحسین رئیس السادات، تهران، امیر کبیر، چاپ اول، 1396.
اصفهانیان، کریم و همکاران، اسناد تاریخی خاندان غفاری، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمد افشار، چاپ اول، 1385.
صفایی، ابراهیم، یکصد سند تاریخی، چاپخانه شرق، 1252.
همو، مدارک تاریخی، تهران، چاپ شرق، 1355.
 
کتب و مقالات
آدمیت، فریدون، امیر کبیر و ایران، تهران: خوارزمی، چاپ هفتم، 1362.
همو، مقالات تاریخی، تهران: انتشارات دماوند، چاپ دوم، 1362.
آل‌داود، سید علی، «فهرست توصیفی آلبوم بیوتات»، پیام بهارستان، شماره 10، صص 1014-1055، زمستان 1389.
آوری، پیتر، تاریخ معاصر ایران، ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، تهران: موسسه انتشارات اعطائی، چاپ سوم، 1373.
استودارت، چارلز، «گزارشی درباره ارتش ایران در زمان محمد شاه قاجار»، ترجمه احسان الله اشراقی، بررسی‌های تاریخی، شماره 2، صص 123-135، سال پنجم، خرداد و تیر 1349.
اعتضاد السلطنه، علیقلی میرزا، اکسیر التواریخ، به کوشش جمشید کیانفر، تهران: موسسه انتشارات ویسمن، چاپ اول، 1370.
اعتماد السلطنه، محمد حسن، تاریخ منتظم ناصری، مصحح محمد اسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب، چاپ اول، 1363-1367.
همو، صدر التواریخ، به کوشش محمد مشیری، تهران: روزبهان، چاپ دوم، 1357.
اقبال آشتیانی، عباس، میرزا تقی خان امیر کبیر، تهران: انتشارات نگاه، 1390.
پیرنیا، حسن و عباس اقبال آشتیانی، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض سلسله قاجاریه، تهران: انتشارات خیام، چاپ نهم، 1380.
تاریخچه مالیه در ایران، ناشناخته، به کوشش مهرداد جمال ارونقی، تهران: نشر دفتر معانی، چاپ اول، 1393.
تورنتن، لین، تصاویری از ایران (سفرکلنل ف. کلمباری به دربار شاه ایران) ۱۲۴۹ تا ۱۲۶۵ هجری قمری، ترجمه مینو نوائی، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی،  چاپ اول ۱۳۷۴.
خان ملک ساسانی، احمد، سیاستگران دوره قاجار، تهران: انتشارت بابک، 1338.
جابری انصاری، محمد حسن، تاریخ اصفهان، تصحیح جمشید مظاهری، اصفهان: انتشارات مشعل، چاپ اول، 1378.
خاوری شیرازی، میرزا فضل الله، تاریخ ذوالقرنین، مصحح ناصر افشار فر، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول،  1380.
خورموجی، محمد جعفر، تاریخ قاجار یا حقایق الاخبار ناصری، به کوشش سید حسین خدیوجم، تهران: نشر نی، 1363.
خودزکو، آلکساندر، سرزمین گیلان، ترجمه سیروس سهامی، تهران: انتشارات پیام، چاپ اول، 1354.
حسابی، عمیدالملک، «دولت و خالصجات»، مجله علوم مالیه و اقتصاد، سال اول، شماره دوم، صص 25-56، سال اول، جوزا 1303.
حسینی فسائی، میرزا حسن، فارسنامه ناصری، تصحیح منصور رستگار فسائی، تهران: امیر کبیر، چاپ سوم، 1383.
دبیر سیاقی، محمد، «کتابچه املاک وقفی و خالصه و اربابی ایران»، وقف میراث جاویدان، شماره 56، صص 25-32، زمستان 1385.
ساعدلو، هوشنگ، «پژوهش و جامعه: کتابچه رقبات قاجاری»، مجله اقتصاد کشاورزی و توسعه، شماره 10، صص 202-216، تابستان 1374.
سایکس، سر پرسی، تاریخ ایران، ترجمه سید محمد تقی فخر داعی گیلانی، تهران: انتشارات افسون، چاپ هفتم، 1380.
سپهر، محمد تقی، ناسخ التواریخ، تصحیح جمشید کیانفر، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ اول، 1337.
فروغ اصفهانی، محمد مهدی، فروغستان، به کوشش ایرج افشار، تهران: مرکز نشر میراث مکتوب، چاپ اول، 1378.
فریزر، جیمز. بیلی، سفرنامه فریزر معروف به سفرنامه زمستانی، ترجمه موچهر امیری، تهران: انتشارات توس، چاپ اول، 1364.
فلاندن، اوژن، سفرنامه اوژن فلاندن به ایران، ترجمه حسین نور صادقی، تهران: انتشارات اشراقی، چاپ سوم، 2536.
قائم مقام فراهانی، ابوالقاسم، منشأت قائم مقام فراهانی، گردآورنده معتمدالدوله فرهاد میرزا، تهران: کتابفروشی علمیه اسلامیه تهران، بی تا.
قائم مقامى، جهانگیر، یکصد و پنجاه سند تاریخى: از جلایریان تا پهلوى، تهران: چاپخانۀ ارتش شاهنشاهى ایران، ١٣۴٨.
کاظم بیکی، محمد علی، «موانع توسعه اقتصادی در ایران عصر قاجار: پژوهشی در تولید نیشکر در مازندران»،  علوم انسانی دانشگاه الزهرا، شماره 26 و 27، صص 185-215، تابستان و پاییز 1377.
کریمی گیلایه، یاسر، «وضعیت اقتصادی ابریشم گیلان در عصر ناصرالدین شاه قاجار»، کارنامه تاریخ، شماره 6، صص 105-138، زمستان 1395.
کورف، بارون فیودور، سفرنامه بارون فیودر کورف، ترجمه اسکندر ذبیحی، تهران: انتشارات فکر روز، چاپ اول، ۱۳۷۲.
لمبتون، ا. ک. س، مالک و زارع، ترجمه منوچهر امیری، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سوم، 1362.
مستوفی، عبدالله، شرح حال زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران: انتشارات زوار، چاپ ششم، 1388.
مشیر الدوله، میرزا جعفر خان، تحقیقات سرحدیه، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره ثبت 2775.
ملکم، جان، تاریخ کامل ایران، ترجمه میرزا اسماعیل حیرت، به کوشش علی اصغر عبداللهی، تهران: انتشارات افسون، چاپ اول، 1380.
ناطق، هما، ایران در راه یابی فرهنگی، پاریس: انتشارات خاوران، چاچ دوم، 1368/1990م.
نواب تهرانی، میرزا مهدی، دستور الاعقاب، به کوشش سید علی آل داود، تهران: نشر تاریخ ایران، چاپ اول 1376.
واتسن، رابرت گرنت، تاریخ ایران دوره قاجار، ترجمه، ع. وحید مازندرانی، تهران: کتابهای سیمرغ وابسته به انتشارات امیر کبیر، چاپ چهارم، 2536.
هدایت، رضاقلی خان، روضه الصفای ناصری، به کوشش جمشید کیانفر، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ اول، 1380.
همو، فهرست التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوائی و میر هاشم محدث، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول، 1373.
یکتایی، مجید، «مالیه کشور در زمان قاجار»، بررسی‌های تاریخی، شماره 49، صص 137-176، بهمن و اسفند 1352.
Amanat, ĀQĀSĪ, http://www.iranicaonline.org/articles/aqasff-ujuli-mnsz-adras-ivxni-ca (accessed on 30 December 2012).
Floor, Willem, A Fiscal History of Iran Safavid and Qajar Pereiods 1500-1925, Persica Press, New York, 1998.
Issawi, Charles, The Economic History of Iran 1800-1914, publication of the Center for Middle Eastern Studies, No. 8, Chicago: University of Chicago Press, 1971.
Kazembeyki, M.A, Society, Politics and Economics in Mazandaran, Iran, 1848-1914, Routledge Curzon, London, 2003.
Kazemi,Ranin, "Neither Indians, nor Egyptians": Social Protest and Islamic Populism in the Making of the Tobacco Movement in Iran, 1850-1891, unpublished PhD Dissertation, Yale University, 2012.
Kinneir. John Macdonald, A Geographical Memoir of The Persian Empire, Accompanied by a map, John Murray, London, 1813.
Sheil, Lady, Glimpses of Life and Manners in Persia, John Murray, London, 1856.