موسیقی درکتاب عقد الفرید ابن عبدربه: جواز موسیقی، نوازندگان زن و مرد و انواع سازها

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

2 دانشجوی کارشناسی ارشد گروه تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

چکیده

بخش «الیاقوتة ‌الثانیة فی علم‌الالحان و اختلاف‌الناس فیه» در کتاب  العقدالفرید، یکی از مهم‌ترین منابع آگاهی ما از بحث‌های مربوط به جایگاه موسیقی و وضع و حال موسیقیدانان و انواع سازها در دورۀ اموی و عباسی است. ابن عبدربه اندلسی از جمله دانشمندانی است که در این بخش از کتابش به سود موسیقی و هنرهای مرتبط با آن مثل نوازندگی و آوازخوانی رأی داده و بر نوع «موسیقی آوازی» مورد علاقۀ روزگار خود تأکید کرده است. وی ضمن معرفی هفتاد و هفت تن از موسیقی‌دانان زمان امویان و عباسیان که بیشتر آن‌ها مرد و جزو هنرمندان درباری بودند، روابط میان خلفا و هنرمندان را دوستانه به تصویر کشیده و شماری از سازهای رایج آن زمان را معرفی کرده است. در این مقاله کوشش شده است تا دیدگاه‌ها و استدلال‌های ابن عبدربه در باب موسیقی و نقش و جایگاه موسیقی‌دانان دوره‌های اموی و عباسی، به صورت تحلیلی و آماری بررسی شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Music in al-ʿIqd al-Farīd by Ibn ʿAbd Rabbih (860–940 AD.): Permission, Male and Female Musicians, and Various Musical Instruments

نویسندگان [English]

  • Fariba Pat 1
  • Zahra Habibi 2
1 Assistant Professor, University of al-Zahra, Tehran, Iran
2 MA Student, University of al-Zahra, Tehran, Iran
چکیده [English]

One of the most important sources about the music and the situation of musicians in the Umayyad and Abbasids period is the twentieth chapter of al-ʿIqd al-Farīd (the unique Necklace) by Ibn ʿAbd Rabbih, titled "Kitāb al-yāqūta al-thāniya fī ʻilm al-alḥān wa-ikhtilāf al-nās fīh" (The Book of the Second Ruby on the Art of Song and Dissenting Opinions Thereof). In this chapter, he argues in favor of religious permission for music and related arts such as playing music and singing. He also introduces seventy-seven musicians of the Umayyad and Abbasid period, most of whom were men artists of the court, he portrayed a friendly relationship between the caliphs and the artists. He informs us about several common musical instruments of the time. In this article, a statistical and analytical review of his opinions and arguments about music and musicians will be presented.

کلیدواژه‌ها [English]

  • al-ʿIqd al-Farīd
  • Ibn ʿAbd Rabbih
  • music
  • musicians
  • the Umayyad and Abbasid period
قرآن کریم.
ابن‌سعد، محمد بن سعد واقدی، طبقات الکبری، ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، ج 4، اصفهان: مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان (نسخه دیجیتالی).
ابن‌خلکان، احمد، وفیات‌الأعیان و أنباء أبناء الزمان، به‌کوشش احسان عباس، ج1، بیروت: دارالثقافه، 1985.
ابن‌دحیه، عمربن‌حسن، المطرب من اشعار اهل‌المغرب، به‌کوشش ابراهیم آبیاری و دیگران، بیروت: دارالعلم للجمیع، 1954.
ابن‌ظافر، علی، بدائع‌البدائه، به‌کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: دارالعلم، 1970.
ابن‌عبدربه، احمدبن‌محمد، العقد الفرید، به‌کوشش مفید محمد قمیحه، ج7، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1983.
ابن‌فرضی، عبدالله‌بن‌محمد، تاریخ علماء آندلس، به‌کوشش بشار عواد معروف، ج1، تونس: دارالغرب اسلامی، 2008.
ابن‌هشام، عبدالملک، سیره‌النبویه، ترجمۀ هاشم رسولی، ج 2، تهران: کتابچی، 1375.
ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، الأغانی، به‌کوشش احسان عباس و دیگران، بیروت: دار صادر، 2008.
ایرانی، اکبر «موسیقی و شعر سیاسی در دورۀ امویان»، آئینه میراث، س 5، ش 1 و 2، 201 – 224، بهار و تابستان 1386.
بیژنی، لیلا، عنایت‌الله فاتحی‌نژاد، «کتاب العقد الفرید از ابن عبدربه در ترازوی نقد»، مطالعات نقد ادبی، س 13، ش 47، 35-59، بهار و تابستان 1397.
بینش، تقی، هومان‌ اسعدی، «بربط»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج16، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی1381.
حاج منوچهری، فرامرز، «حسن بصری»، ج 20، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، 1392.
حموی، شهاب‌الدین ابی‌عبدالله، معجم البلدان، ج 2، مکتبه الالکترونیه الشامله لرفع و نشر الکتب.
حمیدی، محمد، جذوه‌المقتبس، به‌کوشش ابراهیم ابیاری، بیروت: دارالغرب اسلامی، 1983.
خضرایی، بابک، «زریاب»، دانشنامه جهان اسلام، ج 21، تهران، 1395.
خضری، احمدرضا، «زریاب و نقش او در انتقال موسیقی و رسوم ایرانی به اسپانیای اسلامی: اندلس»،  در هنرهای زیبا، ش ۲۲، 107-112، تابستان ۱۳۸۴.
خضری، احمدرضا، حلیمه جعفرپور نصیر محله، «پایگاه اجتماعی موسیقی بغداد قرون دوم و سوم هجری»، مطالعات تاریخ اسلام، س 11، ش 40، 85-102، بهار 1398.
خضری، احمدرضا، حلیمه جعفرپور نصیر محله، «عوامل رونق و شکوفایی موسیقی در عصر عباسی از آغاز تا تسلط آل‌بویه بر بغداد»، فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا، س 25، ش 25، 35-56، بهار 1394.
خضری، احمدرضا، حلیمه جعفرپور نصیر محله، «موسیقی در دربار خلفای عصر اول عباسی»، هنرهای زیبا – هنرهای نمایشی و موسیقی، دورۀ 19، ش 2، 17-24، پاییز و زمستان 1393.
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به‌کوشش شعیب ارنووط، بیروت: مدرسه الرساله، 1984.
زرکلی، خیرالدین، الاعلام قاموسی تراجم، ج 5، بیروت: دارالعلمه للملایین، 2002.
سپهری، محمد، «موسیقی حجاز در عصر امویان»، پژوهش‌نامۀ تاریخ اسلام، س 3، ش 9، 135 – 151، بهار 1392.
شریفی، حمید، «نگرشی نو به پیدایش نظم تعلیمی در ادبیات عرب «عصر عباسی»، مطالعات نقد ادبی (پژوهش ادبی)، ش 21، 183 – 203، زمستان 1389.
طبری، محمدبن‌جریر، تاریخ طبری (تاریخ الرسل الملوک)، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، نشر الکترونیک، 1389.
فارمر، هنری جورج، تاریخ موسیقی خاور زمین، ترجمه بهزاد باشی، تهران: انتشارات معین، 1399.
فارمر، هنری جرج، تاریخ الموسیقی العربیه، ترجمه حسین نصار، قاهره: مرکز القومی للترجمه، 2010 م.
فارمر، هنری جرج، تاریخ موسیقی خاور زمین «ایران بزرگ و سرزمین‌های اسلامی»، ترجمۀ بهزاد باشی، تهران: آگاه، 1367.
فارمر، هنری جرج، دراسات فی الموسیقیه الشرقیه، ترجمۀ أمانی المنیاوی، قاهره: مجلس الأعلی للثقافته، 2005م.
فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی العصر العباسیه، بیروت: دارالعلم الملایین، 2008.
قطاط، محمود، «زریاب: استاد موسیقی اندلسی»، ترجمه مصطفی اسلامیه، پیام یونسکو، ش ۲۶۶ - ۲۶۷، 107 – 112، مرداد و شهریور ۱۳۷۱.
لسانی فشارکی، محمدعلی، «ابن عبدربه»، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج4، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، 1370.
مسعودی، علی بن حسین، مروج‌الذهب و معادن الجوهر، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1387.
مشحون، حسن، تاریخ موسیقی ایران، تهران: سیمرغ، 1373.
مقری، احمد بن محمد، نفح الطیب من غصن الآندلس الرطیب، تحقیق یوسف بقاعی، ج 3، بیروت – لبنان: دارالفکر، 1419.
نظام طهرانی، نادر، «عدی بن زید العبادی: شاعر الحکمه فی الجاهلیه»، التراث الأدبی، س 2، ش 5، 169 – 175، 1388.
یعقوبی، احمد بن اسحاق (ابن واضح)، تاریخ یعقوبی، ترجمۀ محمدابراهیم آیتی، ج 2، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1382.
وجدانی، بهروز، فرهنگ جامع موسیقی ایرانی، ج 1 و 2، تهران: گندمان، 1386.