جغرافیانگری قزوینی برپایه آثارالبلاد و اخبارالعباد

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات، تهران، ایران

2 استادیار دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

3 استاد دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات، تهران، ایران

چکیده

جهان اسلام، پس از حملات ویرانگر مغول‌ها و تشکیل حکومت ایلخانان ایران (اواسط سدة هفتم تا اواسط سدة هشتم) با شرایط تازه و متفاوتی رو‌به‌رو شد تا آنجا که گسترش علوم مختلف نیز تحت تأثیر این شرایط قرار گرفت. در چنین اوضاعی، محمدبن زکریای قزوینی، با تألیف آثارالبلاد و اخبارالعباد و نیز عجایب‌البلدان، نخستین گام را در مسیر تألیف آثار جغرافیایی برداشت. از این‌رو، پژوهش حاضر کوشیده است تا به این پرسش‌ها پاسخ دهد که آیا قزوینی در تألیف آثارالبلاد و اخبارالعباد، بر نگرش و شیوۀ پیشینیان اتّکا کرد یا طرحی نو درانداخت و از چه منظری به دانش جغرافیا می‌نگریست و آن را مشتمل بر چه عناصری می‌دانست؟ بررسی‌ها نشان می‌دهد که قزوینی ازلحاظ اشتمال، هم به جهان اسلام و هم به بیرون از آن توجه داشته و از آن روی که در نوشتن مطالب به‌گونه‌ای متأثر از نظام اقیلم یونانی بوده، به مکتب عراقی گرایشِ بسیار داشته است. همچنین او کوشید میان جغرافیا و تاریخ توازنی هم به‌وجود آورد؛ از همین‌روست که بعد از جغرافیای طبیعی، بیشترین توجه‌اش به جغرافیای انسانی و اقتصادی بوده است. چنین رویکردی از عنوان کتاب او هم پیداست که «بلاد» و «عباد» را در آن جای داده است. همچنین نگاه ویژه نویسنده به عجایب‌نگاری و تراجم احوال بزرگان، نشان‌دهنده گرایش او به تاریخ‌نگاری و داستان‌پردازی بوده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Al-Qazwīnī's Geographical Attitude According to Āthār al-bilād wa-akhbār al-ʽibād

نویسندگان [English]

  • Maryam Soleimani fard 1
  • Qanbarali Roodgar 2
  • Hadi Alemzadeh 3
1 HPh.D. Student, Islamic Azad University, Science & Research Branch, Thran, Iran
2 Assistant Prof., Farhangian University, Tehran, Iran
3 Prof., Islamic Azad University, Science & Research Branch, Tehran, Iran
چکیده [English]

Following the invasions of the Mongols and the subsequent establishment of the Ilkhanate, the Islamic territory faced a new situation, which affected the development of the sciences. In this situation, the Iranian Muslim geographer, Abū Yaḥyā Zakariyyāʾ ibn Muḥammad ibn Maḥmūd al-Qazwīnī, wrote geographical Āthār al-bilād wa-akhbār al-ʽibād (Monuments of the Lands and Historical Traditions about Their Peoples), as well as the ʿAjāʾib al-makhlūqāt wa-gharāʾib al-mawjūdāt (Wonders of the Creation and Unique [phenomena] of the Existence). This article aims to answer whether al-Qazwīnī, in his Āthār al-bilād, wa-akhbār al-ʽibād, followed his predecessors' approach or devised an innovative attitude. This article also explores the elements and characteristics of his attitude. The survey shows that al-Qazwīnī, by choosing a generalistic view, included the geography of the foreign territories in his book. He was influenced by the Greek climate categorization and the Iraqi school in geography. His geographical writings have a historical tendency so the biographies could be found in his book.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Āthār al-bilād was-akhbār al-ʽibād
  • Islamic geography
  • wonders of the creation
  • geography
  • al-Qazwīnī

مراجع

ابریشم‌کار، صدیقه، «سرندیب»، دانشنامة جهان اسلام، ج 23، 414 -415 ، تهران: بنیاد دایره المعارف بزرگ اسلامی، 1396.
ابن‌اثیر، عزالدین ابوالحسن علی، الکامل، بیروت: دار صادر، 1385/1965 .
ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن علی، الکامل، ترجمة ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران: موسسه مطبوعاتی علمی. 1371 .
ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد، آثارالباقیه عن القرون الخالیه، تحقیق پرویز اذکایی، تهران: مرکز نشر میراث مکتوب، 1380.
حاجی خلیفه، مصطفی بن عبداللهکشف الظنون عن الأسامی الکتب و الفنون، مقدمة شهاب الدین مرعشی، 2 جلد، بیروت: دار احیاء التراث العربی، تاریخ مقدمه 1386ق.
یاقوت حموی، معجم‌البلدان، 7 جلد، بیروت: دارصادر، 1995.
یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم‌البلدان، علینقی منزوی، 2جلد، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور( پژوهشگاه) ، 1380.
دبیرسیاقی، محمد، سیر تاریخی بنای شهر قزوین و بناهای آن، قزوین: ادارة کل میراث فرهنگی استان قزوین با همکاری حدیث امروز، 1381.
سیرافی، سلیمان،  سلسلة التواریخ یا تاریخ الصین و الهند، ترجمة حسین قره‌چانلو، تهران: اساطیر، 1381.
شکوئی، حسین، شناخت و فلسفه جغرافیا، تهران: دانشگاه پیام نور، 1387.
طحان، حسین، «نقشة رودخانه‌های صلی در شکل‌گیری استقرار و اهمیت شهر قزوین» https://www.sid.ir/fa/seminar/SeminarList
قزوینی، محمدبن زکریا، آثارالبلاد و اخبارالعباد، ترجمة میرزا جهانگیر قاجار، تهران: امیرکبیر، 1373.
قزوینی، محمدبن زکریا، آثارالبلاد و اخبارالعباد، بیروت: دار صادر، 1998.
قزوینی، محمدبن زکریا، آثارالبلاد و اخبارالعباد، ترجمه: محمد مراد بن عبدالرحمن، تصحیح احمد شاهمرادی، تهران: موسسة چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، 1395.
قزوینی، محمدبن زکریا، عجائب المخلوقات و غرایب الموجودات، تحقیق محمد بن یوسف قاضی، قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه،2006.
قلقشندی، ابوالعباس احمدبن علی، صبح الأعشى فی صناعة الإنشاء، 14 جلد، القاهره: وزاره الثقافه و الارشاد القومی الموسسه المصریه العامه، 1910-1920 .
کراچکوفسکی، ایگناتی ایلیانوویچ، تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1379.
مقبول احمد و تشنر، «تاریخچة جغرافیا در تمدن اسلامی»، ترجمة محمد حسن گنجی و عبدالحسین آذرنگ،  تهران: بنیاد دایره المعارف بزرگ اسلامی ، 1375.
مقبول احمد، «جغرافیا»، دائرة المعارف الاسلامیة، اعداد و تحریر: زکی خورشید و...، 12/ 114-144، قاهره: الشعب، 1933.
مونس، حسین، اطلس تاریخ الإسلام، القاهره: الزهراء للإعلام العربی، 1407/1987.
یاقوت حموی، معجم‌البلدان، 7 جلد، بیروت: دارصادر، 1995.
یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم‌البلدان، علینقی منزوی، 2جلد،  تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور( پژوهشگاه)، 1380.
-T.Lewicki, AL_ĶAZWİNİ, The Encyclopaedia of Islam (NEW EDITION), 4/865 -867, Leiden: E.J. Brill,
1997.
- S. Maqbul Ahmad, DJUGHRĀFIYĀ, The Encyclopaedia of Islam (NEW EDITION), 2/ 575-587, Leiden: E.J. Brill, 1991.
-M. Streck, AL_ĶAZWİNİ, The Encyclopaedia of Islam , , 4/841-844, Leiden, Newyork, Kobenhavn Koln: E.J. Brill, 1987.
- Kramers ,Johannes Hendrik, DJUGHRĀFIYĀ, The Encyclopaedia of Islam (NEW EDITION), 9/65-66, 1913-1936. Leiden, Newyork, Kobenhavn Koln: E.J. Brill, 1987. (supplement = ضمیمه)
- Fr. Taeschner, The Ottoman geographers, The Encyclopaedia of Islam (NEW EDITION),2/590-587, Leiden: E.J. Brill, 1991.
-­ S. Maqbul Ahmad, KHĀRITA, The Encyclopaedia of Islam (NEW EDITION), 4/ 1077-1083, Leiden: E.J. Brill, 1997.
پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی
دوره 55، شماره 1
شهریور 1401
صفحه 59-78

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 26 اردیبهشت 1401
  • تاریخ بازنگری: 15 تیر 1401
  • تاریخ پذیرش: 07 تیر 1401
  • تاریخ اولین انتشار: 01 شهریور 1401

اشتراک گذاری

ارجاع به این مقاله

آمار