پی‌گیری رد حلقۀ تفسیری ابن‌عباس در تاریخ‌نگاری قدسی مسلمانان

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، ایران

2 گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، ایران

چکیده

تداخل گزارش‌های ایمانی از تحولات عصر نبوت در تاریخ‌نگاری مسلمانان به‌گره خوردن مرزهای الهیات و دانش تاریخ منجر می‌شود. در بررسی نسبت بین این دو رویکرد، حضور پررنگ ابن‌عباس و شاگردان او به‌عنوان «حلقه تفسیری مکه»، این پرسش را ایجاد می‌کند که چه ارتباطی بین درک تفسیری، به‌عنوان یکی از لایه‌های سنخ‌شناسی فهم الهیاتی، و روایت فراتاریخی از زیست پیامبر(ص) وجود دارد؟
پژوهش حاضر با طرح این ادعا که جریان تفسیری، خاستگاه روایت‌های قدسی در تاریخ‌نگاری مسلمانان است، از منظر توصیفی و با تکیه بر روش ‌داده‌بنیاد، روایات الهیاتی از زیست پیامبر(ص) را از سه منبع سیره ابن‌هشام، طبقات ابن‌سعد و تاریخ طبری استخراج و سپس با روش تحلیل فرم و اِسناد، رد این حلقه را در این ارتباط پی‌گیری کرده و ادعای یادشده را به آزمون گذاشته است.
برآیند این پژوهش نشان ‌داد، گرایش حلقۀ ابن‌عباس به‌اسباب نزول آیات و تمایل مورخان به تفسیر مجازی آنان به‌تعامل بینش تفسیری و تاریخی منجر شد که نتیجه آن به‌تصویر کشیدن وجهی قدسی و فراتاریخی از زیست پیامبر(ص) در مکه بود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Tracing of Ibn ʿAbbās Interpretive Circle in the Muslims Holy Historiography

نویسندگان [English]

  • Ftemeh Bakhtiyari 1
  • Hasan Hazrati 2
1 Department of History. Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran
2 Department of History and Civilization of Islamic Nations, Faculty of Theology and Islamic Studies, University of Tehran
چکیده [English]

Interference of religious reports of events during the Prophet time in Muslim historiography leads to an overlap between theology and history. In examining the relationship between these two approaches, the strong presence of Ibn ʿAbbās and his students as the interpretative circle of Mecca raises a question: what is the relationship between the understanding of interpretation, as a layer of divine understanding, and the trans-historical narrative of the Prophet’s life? This essay claims that the interpretative approach is the origin of the holy narratives in Muslim historiography. It extracts the theological narratives of the Prophet’s life from three sources: the Al-Sīrah al-Nabawiyyah by Ibn Hisham, the The Kitāb al-Ṭabaqāt al-Kabīr by Ibn Sa'd and the Tārīkh al-Rusul wa al-Mulūk by al-Ṭabarī, tracing this circle relating to the aforementioned claim. The result shows that the tendency of the circle of Ibn ʿAbbās towards the Occasions or circumstances of revelation and the tendency of historians to interpret them figuratively led to the interaction of interpretive and historical approach, portraying Prophet’s life in Mecca as sacred and trans-historical.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Holy historiography
  • Ibn ʿAbbās interpretive circle
  • the prophet time
  • theology and history
ابن اثیر. عزالدین (1409). اسد الغابه. بیروت: دارالفکر.
ابن ‌تیمیه. احمد بن عبدالحلیم (1490ق). مقدمه فی اصول التفسیر. بیروت: دار مکتبه الحیاه.
ابن جوزی، عبدالرحمن (1412). المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک. بیروت: دارالکتاب العلمیه.          
ابن خلکان، احمد بن محمد (1900م). وفیات الاعیان. بیروت: دار الصاد.
ابن داوود الحلی. حسن (1392ق). الرجال. تصحیح سید محمد صادق بحرالعلوم. نجف: مطبعه الحیدریه.
ابن سعد، ابوعبدالله (1410). الطبقات الکبری. تصحیح محمد عبدالقادر عطاء. بیروت: دارکتاب العلمیه.
ابن سعد، ابوعبدالله (2001). طبقات الکبیر. تصحیح علی محمد عمر. قاهره: مکتبه الخانجی.
ابن ‌عدی، ابواحمد (1409). الکامل فی ضعفا الرجال. بیروت: دارالفکر.
ابن عساکر، ابوالقاسم علی بن حسن (1415). تاریخ دمشق. بیروت: دارالفکر.
ابن عماد، حنبلی (1406ق). شذرات الذهب. بیروت: دار ابن کثیر.
ابن عماد، حنبلی (1416ق). شذرات الذهب. تحقیق عبدالقادر ارناووط. بیروت: دار ابن کثیر.
ابن کثیر، عماد الدین (1398ق). البدایه و النهایه. تحقیق خلیل شحاده. بیروت: دارالفکر.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق (بی‌تا). الفهرست. ترجمه محمدرضا تجدد. تهران: چاپخانه بانک بازرگان.
ابن هشام، عبدالملک (بی‌تا). السیره النبویه. تصحیح مصطفی السقاء و عبدالحفیظ الشلبی. بیروت: دارالمعرفه.
ابن هشام، عبدالملک (1375ش). زندگانی محمد (ص). ترجمه هاشم رسولی. تهران: انتشارات کتابچی.
ابو داود، سلیمان بن اشعث (1420). سنن ابوداود. تحقیق سید محمد. قاهره: دارالحدیث.
استراوس، انسلم و کربین، جولیت (1395). مبانی پژوهش کیفی فنون و مراحل تولید نظریۀ زمینه‌ای. ترجمه ابراهیم افشار. تهران: نشر نی.
المزی، جمال‌الدین(1980). تهذیب الکمال فی اسماء الرجال. تحقیق بشار عواد معروف. بیروت: مؤسسه الرساله.
بوهل، ف.(بی‌تا). «ابن عباس». ترجمه احمد شنتاوی و ابراهیم زکی خورشید. دایرة المعارف الاسلامیه. بیروت: دارالفکر.
اندلسی، ابن‌حزم (1980). رسائل ابن‌حزم. تحقیق احسان عباسی. بیروت: مؤسسه العلمیه.
باقلانی، ابوبکر (1407). تمهید الاوائل و تلخیص الدلائل. بیروت: الکتب الثقافیه.
بدوی، عبدالرحمن (1940). التراث الیونانی فی الحضاره الاسلامیه(دراسات لکبار المستشرقین). مصر: المکتبه النهضه المصریه.
بغدادی، عبدالقادر (2003). اصول الایمان. تحقیق محمد رمضان. بیروت: دراالمکتبه الهلال.
ترمذی، محمد بن عیسی (1419). الجامع الصحیح و هو سنن ترمذی. تصحیح احمد محمد شاکر. قاهره: دارالحدیث.
جولدزتسیهر، اجنتس (2006). مذاهب التفسیر الاسلامی. ترجمه عبدالحلیم النجار. بیروت: دار اقرا للطباعه و النشر و التوزیع.
حضرتی، حسن؛ بختیاری، فاطمه و دیگران (1401). مورخان و امر قدسی. تهران: لوگوس.
حیدرنژاد، یوسف (1400). جایگاه امر قدسی در جریان تاریخ‌نگاری مدینه و عراق. فصلنامه تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری، 31 (28)، 81-100.
ذهبی، شمس‌الدین (1413). تاریخ الاسلام. تحقیق عمر عبدالسلم تدمری. بیروت: دارالکتاب العربی.
ذهبی، شمس‌الدین (1416). میزان الاعتدال فی نقد الرجال. بیروت: دارالکتاب العلمیه.
ریپین، اندرو (1379). تحلیل ادبی قرآن، تفسیر و سیره (نگاهی به روش شناختی ونز برو). ترجمه مرتضی کریمی‌نیا. پژوهش‌های قرآنی، 6 (22-23)، 190- 217.
زرکلی، خیرالدین (1989). الاعلام. بیروت: دارالعلم ملایین.
سزگین. فؤاد (1412). تاریخ التراث العربی. قم: کتابخانه مرعشی نجفی.
سمعانی، عبدالکریم (1962). الانساب. تحقیق عبدالرحمن الیمانی. حیدرآباد: دایره المعارف العثمانیه.
سیوطی، جلال‌الدین (1421). الاتقان فی علوم القرآن. تحقیق فؤاد احمد زمرلی. بیروت: دارالکتاب العربی.
طبری، محمد بن جریر (1375ش). تاریخ طبری. ترجمه ابوالقاسم پاینده. تهران: اساطیر.
طبری، محمد بن جریر (1387ق). تاریخ الامم و الملوک. تحصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم. بیروت: دارالتراث.
طرابیشی، جورج (2008). معجزه او سبات العقل فی الاسلام. بیروت: دارالساقی.
طوسی. خواجه نصیر (1405). تلخیص المحصل معروف به نقد المحصل. بیروت: دارالاضواء.
عابدالجابری، محمد (1996). بنیه العقل العربی. بیروت: مرکز الدراسات الوحده العربی.
عسقلانی، ابن‌حجر (1325). تهذیب التهذیب. بیروت: دارصادر.
عسقلانی، ابن‌حجر (1413). تهذیب التهذیب. بیروت: طبع دار احیاء التراث العربی.
فارابی. ابونصر (1996). احصاء العلوم. تحقیق علی بوملحم. بیروت: دار و مکتبه الهلال.
فان.اس. جوزف (1397). کلام و جامعه، تاریخ اندیشه دینی در صدر اسلام. ترجمه فرزین بانکی. تهران: ادیان و مذاهب.
فان.اس. جوزف (1402). کلام و جامعه، تاریخ اندیشه دینی در صدر اسلام. ترجمه فرانک هاشمی. ویراستاری سید محمدرضا بهشتی. تهران: ادیان و مذاهب.
قمی، شیخ عباس (1414). سفینه البحار. قم: اسوه.
گلدزیهر، ایگناس (1388). گرایش‌های تفسیری در میان مسلمانان. تهران: ققنوس.
مجاهد ابن‌جبر. ابوالحجاج (1410ق). تفسیر الامام مجاهد بن جبر. مصر: دارالفکر الاسلامیه.
مراغی، احمد مصطفی (بی‌تا). التفسیر المراغی. بیروت: دارالفکر.
مقریزی، تقی (1420). امتاع الأسماع. بیروت: دارالکتاب العلمیه.
مهدوی راد، محمدعلی و نیل‌ساز، نصرت (1385). تاریخ‌گذاری تفسیر منسوب به ابن‌عباس (نقد روش تحلیل ادبی ونز برو و ریپین). مجله تحقیقات علوم قرآن وحدیث، 3 (6)، 27-64.
موتسکی، هارالد و دیگران. (1399). تحلیل روایات اسلامی: مطالعاتی در احادیث فقهی، تفسیری و مغازی. ترجمه سید محمد موسوی مقدم. تهران: سمت.
موتسکی، هارالد و کریمی‌نیا، مرتضی (1385). تاریخ گذاری تفسیر موسوم به ابن عباس، مجله علوم حدیث، 11 (4)، 31-48.
نجارزادگان. فاطمه و رضایی هفتادر. حسن و مهدوی‌راد. محمد علی. (1400). ارزیابی دیدگاه ونزبرو در باب مقوله نبوت در کتاب مطالعات قرآنی، اندیشه نوین اسلامی، 17 (67)، 139-156.
نجارزادگان، فاطمه و نجارزادگان، فتح‌الله (1399). ارزیابی دیدگاه ونز برو در باب «بیانات پیامبرانه» در کتاب مطالعات قرآنی، پژوهش‌های قرآن و حدیث، 53 (1)، 217-238.
نووی. یحیی بن شرف (1430). تهذیب الاسماء و اللغات. دمشق: الرساله العالمیه.
نیل‌ساز نصرت و پیچان، مهدی (1401). تحلیل انتقادی دیدگاه ونزبرو درباره نسبت سیره ابن اسحاق با سنت تفسیر قرآن، پژوهش های اسلامی خاورشناسان، 2 (3)، 9-34.
نیل‌ساز. نصرت (1393). خاورشناسان و ابن‌عباس. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
نیشابوری. ابوبکر بن خزیمه (1414). التوحید و اثبات صفات الرب عزوجل. تحقیق عبدالعزیز بن ابراهیم شهوان. ریاض: مکتبه الرشد.
 
Bailey, K. D. (1994). Methods of Social Research. New York: the free press.
Beaumont, D. (1996). Hard-boiled: narrative discourse in early Muslim traditions. Studia Islamica, (83), 5-31
Berg, H. (2013). The development of exegesis in early Islam: The authenticity of Muslim literature from the formative period. Routledge.
Britannica, T. E. (2013, May 28). form criticism. Retrieved from Encyclopedia Britannica: https://www.britannica.com/topic/form-criticism
Çolak, Y and Chizari, N. (2020). Islamic or secular history: Reassessing the categories of Muslim historical writing by Tarif Khalidi and Thomas Bauer. Dergiabant, 8(2), 460-487.
Koselleck, R. ( 2002). “social history and conseptual history” in the practice of conceptual history, timing history spacing concept. Stanford university press.
Mogalakwe, M. (2006). The use of documentary research methods in social research. African Sociological Review/Revue Africaine De Sociologie, 10(1), 221-230.
Montgomery, J. E. (2004). ʻAbbasid Studies: Occasional Papers of the School of ʻAbbasid Studies (Vol. 1). Peeters Publisher.
Motzki, H. (2006). Dating the so-called Tafsīr IbnAbbās: Some Additional Remarks. Jerusalem studies in Arabic and Islam, (31), 163-147
Perry, J. &. Leidenhag,J (2021). What is science-engaged theology? Modern Theology, 37(2), 245-253
Roohi, E. (2020). A Form-Critical Analysis of the al-Rajīʿ and Biʾr Maʿūna Stories. Al-ʿUṣūr al-Wusṭā: The Journal of Middle East Medievalists, (30), 267-338
Wansbrough, J. E. (1977). Quranic studies: sources and methods of scriptural interpretation. Oxford: Oxford University Press.
Wansbrough, J. E. (1978). The sectarian milieu: Content and composition of Islamic salvation history. Oxford University Press.