کرامیان و اوضاع اجتماعی خراسان در دورۀ غزنویان

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه لرستان

2 دانشجوی دکتری تاریخ ایران دوره اسلامی، دانشگاه لرستان

چکیده

فرقۀ کرامیه که از سده سوم هجری پدیدار شد، در دوره غزنویان، تحت تأثیر عواملی چند، رشد کرد و در حیات اجتماعی خراسان تأثیر گذاشت. در این مقاله ضمن بازکاوی دلایل و عوامل رشد کرامیه، پیامدهای اجتماعی حضور آنها در خراسان در دوره غزنویان بررسی شده است. پایگاه اجتماعی کرامیان و بحران مشروعیتِ حکومت غزنوی در ابتدای قدرت‌یابی آن سلسله، زمینه همکاری میان کرامیان و غزنویان را فراهم ساخت. پیشوایان کرامی با استفاده از نهادهای اجتماعی ـ آموزشی نظیر مدرسه و خانقاه، به تبلیغ مذهب خود پرداختند و با انتشار عقاید خود در میان بازرگانان، پیشه­وران و کارگزاران حکومتی، عملاً نظام قشربندی اجتماعیِ خراسان را در هم شکسته و برای تصاحب منابع اقتصادی و اجتماعی و دست‌یابی به مناصب اداری به رقابت با پیروان سایر مذاهب و گروه­های متنفذ در خراسان پرداختند؛ این رقابت موجب شکل‌گیری نخستین محنه مذهبی در تاریخ خراسان شد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Karrāmiyya and Social Situation of Khurasan during the Ghaznavid Period

نویسندگان [English]

  • Mohsen Rahmati 1
  • Mitra Roshani 2
1 Associated Professor, Department of History, Faculty of Literature, university of Lorestan
2 PhD Student, Department of History, Faculty of Literature, university of Lorestan
چکیده [English]

The Karrāmiyya sect, which emerged in the third century AH, grew in the Ghaznavid period as a result of several factors, and affected the social life of Khurasan. This papaer investigates the social consequences of the Karrāmiyya’s activities in Khurasan during the time of Ghaznavid Sultans, and reviews the causes and factors of the growth of them. This article shows that the social status of Karrāmiyya as well as the crisis of the legitimacy of the Ghaznavid rule during the time of Sultan Mahmūd provided the basis for their cooperation. Using social-educational institutions such as school and khanakah, Karrāmiyya’s leaders propagated their sect and published their sect among the groups of businessmen, and government agents. In fact, the system of social stratification of Khurasan was broken by Karrāmiyya and they competed with the followers of other religions and influential groups in Khurasan to seize economic resources, social and administrative positions. This competition led to the creation of the first religious requisition in the history of Khurasan.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Karrāmiyya
  • Ghaznavids
  • Social History
  • Social classes
  • Khurasan
آیدنلو، سجاد، «کرامیه و شاهنامه»،مطالعات ایرانی دانشگاه کرمان، شماره18، ص1ـ8، پاییز 1389.
ابن اثیر، عزّالدین علی، الکامل فی التاریخ، بیروت: دارصادر، 1386ق.
ابن­جوزی، ­ابوالفرج­عبدالرحمن، المنتظم ­فی ­التاریخ ­الملوک و­الامم، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی­ عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتبه العلمیه، 1412ق.
ابن‌حبان، المجروحین من المحدثین، تحقیق حمدی عبدالمجید سلفی، ریاض: دارالصمیعی، 2000.
ابن­حوقل، ابوالقاسم محمد، صورة­الارض، تحقیق کرامرز، لیدن: بریل، 1967.
ابن فندق (علی­بن­زید بیهقی)، تاریخ بیهق، چاپ احمد بهمنیار، تهران: فروغی، 1317.
ابن­کثیر،­اسماعیل­بن­عمر، البدایه و النهایه، بیروت: دارالفکر، 1407ق.
ابن­منور، محمدبن­سعید، اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی‌سعید، چاپ محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: آگاه، 1381.
اسفراینی، ابوالمظفر، التبصیرفی­الدین، تحقیق کمال یوسف الحوت، بیروت: عالم الکتب، 1403ق.
باسورث، ادموند کلیفورد، «ظهور کرامیه در خراسان»، ترجمه اسماعیل سعادت، معارف، سال5، شماره3 (پیاپی 15) (صص127ـ139)، آذر ـ اسفند1367.
بغدادی، ابومنصورعبدالقاهر، الفرق بین الفرق، بیروت: دارجیل و دارالآفاق الجدیده، 1408.
همو، الملل و النحل، تحقیق آلبرت ن. نادر، بیروت: دارالکتب،1970.
بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، بیروت: دار و مکتبه الهلال، 1421ق.
بلخی، احمد بن سهل، البدء و التاریخ، تحقیق سمیر شمس، بیروت: دارصادر، 1431 ق.
بیهقی، ابوالفضل­محمدبن­حسین، تاریخ بیهقی، چاپ علی­اکبرفیاض، تهران: علمی، 1374.
پرهیزکار، ذبیح الله، کرامیه و نقش آنان در تحولات فکری و سیاسی ـ اجتماعی خراسان، پایان‌نامه کارشناسی­ارشد رشته تاریخ، دانشگاه تربیت مدرس، 1377.
تاریخ سیستان، تصحیح ملک الشعراء بهار، تهران: پدیده خاور، 1366.
ثنائی، حمیدرضا، «اثرسطح معیشتی و طبقاتی پیروان مذاهب در نیشابور بر تأسیس مدارس در سده‌های 4 تا 6 ق»، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، سال7، شماره 25، صص117ـ144، زمستان 1395.
جرفادقانی، ابوالشرف ناصح بن ظفر، ترجمه تاریخ یمینی، چاپ جعفر شعار، تهران: علمی فرهنگی، 1374.
جورقانی، حسین بن ابراهیم، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، تحقیق عبدالرحمن عبدالجبار الفریوایی، ریاض: اداره البحوث الاسلامیه و الدعوه و الافتاءبالجامعه السلفیه بنارس، 1983.
چراغ، شهناز، فرقه کرامیه در دوره غزنویان، پایان‌نامه کارشناسی­ارشد رشته تاریخ، دانشگاه شهید بهشتی، 1386.
چیت‌ساز، محمدرضا، «فرقه‌های کرامیه»، معارف، س10، ش 2ـ3 (پیاپی 31ـ32)، صص 82ـ106، آبان 1373.
حدود العالم من المشرق الی المغرب، تصحیح منوچهر ستوده، تهران: طهوری،1362.
حصنی، تقی‌الدین ابوبکر، دَفعُ شُبه من شَبَّه و تَمَرّدَ و نسب ذلک إلی السید الإمام الأحمد، تحقیق محمد زاهد بن الحسن الکوثری، قاهره: مکتبه الازهریه للتراث، بی‌تا.
ذهبی، شمس‌الدین، سیر اعلام النبلاء، تحقیق شعیب ارنووط و دیگران، بیروت: مؤسسةالرسالة، 1403.
رازی، سیدمرتضی بن­داعی، تبصره­العوام فی معرفه مقالات الانام، چاپ عباس اقبال، تهران: اساطیر، 1383.
رازی، محمد بن عمر، اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، تحقیق علی سامی النشار، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1982.
ربیع، علی‌نامه، با مقدمه محمد رضا شفیع کدکنی و محمود امیدسالار، تهران: میراث مکتوب با همکاری کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، موسسه مطالعات اسماعیلیه، 1388.
رحمتی محمدکاظم، «پژوهشی درباره کرامیان»، هفت آسمان، سال4، شماره 2، صص 118ـ143، تابستان 1387.
همو، «چند نسخه خطی باقی مانده از یک مدرسه کرامیة نیشابور»، آینه میراث، سال4، شماره1 (پیاپی32)، صص167ـ177، بهار 1385.
سمعانی، عبدالکریم بن ­محمد، الانساب، تحقیق عبدالله عمر البارودی، بیروت: دارالجنان، 1409ق.
سبکی عبدالوهاب بن­علی، طبقات الشافعیه الکبری، تحقیق محمود محمد الطناحی و عبدالفتاح محمد الحلو، قاهره: دارالاحیاء الکتب العربیه، 1992.
سمرقندی، اسحاق بن محمد، ترجمه سواد الاعظم، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1348.
شعبان، م. ا، فراهم آمدن زمینه زمینه‌های سیاسی و اجتماعی نهضت عباسیان در خراسان، ترجمه پروین ترکمنی آذر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1386.
شفیعی‌کدکنی، محمدرضا، «نخستین تجربه­های شعر عرفانی در زبان پارسی» در مجموعه مقالات درخت معرفت: جشن نامه استاد عبدالحسین زرین­کوب، به کوشش علی‌اصغر محمدخانی، تهران: سخن، 1376.
همو، قلندریه در تاریخ، تهران: سخن، 1387.
همو، «روابط شیخ جام با کرامیان عصرخویش»، مجلهزبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت معلم تهران، سال 3، شماره 6، 7، 8، صص 29ـ50، پاییز 1373 و بهار 1374.
شهرستانی، محمد بن­ عبدالکریم، الملل و نحل، ترجمه افضل­الدین صدرترکه اصفهانی، تصحیح و تحشیه سید محمدرضا جلالی نایینی، تهران: چاپخانه تابان، 1335.
صابی، ابوالحسین هلال بن محسن، التاریخ (الجزء الثامن)، ضمیمه تحفه الامراء فی التاریخ الوزراء، بیروت: مطبعه الاباء السیوعیین، 1904.
عتبی، ابونصر محمد عبدالجبار، تاریخ الیمینی و هامشه الفتح الوهبی علی شرح تاریخ العتبی، مصر: بولاق، 1286 ق.
عنصری، احمد بن حسن، دیوان اشعار، تصحیح یحیی قریب، تهران: بی‌نا، 1323.
فان اس، یوسف، «متونی درباره کرامیه»، ترجمه احمد شفیعیها، معارف، سال9، شماره 1 (پیاپی 25)، (صص34ـ118)، فروردین ـ تیر 1371.
فارسی، عبدالغافربن­اسماعیل، المنتخب من ­السیاق، تصحیح محمدکاظم المحمودی، قم: جماعت مدرسین حوزه علمیه، 1362.
همو، المختصرمن کتاب السیاق لتاریخ نیسابور، تحقیق محمد کاظم المحمودی، تهران: میراث مکتوب، 1384.
فصیح خوافی، مجمل فصیحی، چاپ محمود فرّخ، مشهد: باستان، 1339.
قرشی عبدالقادر بن محمد، جواهر المضیّه فی طبقات الحنفیه، تحقیق عبدالفتّاح محمد الحلو، ریاض: دار احیاء الکتب العربیه، 1413.
قزوینی رازی، عبدالجلیل، النقض، تصحیح جلال­الدین حسینی اُرموی، بی­جا: بی­نا، 1331.
کلباسی اشتری، حسین، «نگاهی به احوال و اقوال فرقه کلامی کرامیه»، پژوهش­های فلسفی و کلامی، سال4 ش 3ـ4، صص 88ـ104، پاییز و زمستان 1382.
گردیزی، عبدالحی بن ضحاک، زین الاخبار (تاریخ گردیزی)، تصحیح عبدالحی حبیبی تهران: دنیای کتاب، 1363.
مالامود، مارگارت، «سیاست بدعت­گذاری درخراسان»، ترجمه لقمان سرمدی، کیهان اندیشه، سال14، شماره 84، صص 55ـ70، خرداد ـ تیر 1378.
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن­ احمد، احسن­التقاسیم فی معرفه الاقالیم، تحقیق محمد مخزوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1408ق.
نسفی، ابو حفص عمر بن احمد، القند فی معرفه علماء سمرقند، تحقیق یوسف الهادی، تهران: میراث مکتوب، 1378.
نفیسی، سعید، تعلیقات بر تاریخ بیهقی، تهران: کتابخانه سنایی، 1332.
نیشابوری، ابوعبدالله الحاکم، تاریخ نیشابور، تلخیص و ترجمه محمدبن­حسن الخلیفه النیشابوری، چاپ بهمن کریمی، تهران: کتابخانه ابن‌سینا، 1337.
وکیلی، هادی و انسیه حسینی شریف، «حیات اجتماعی و فرهنگی کرامیه طی سده‌های 4تا 7»، تاریخ­نامه ایران بعد از اسلام، سال2، شماره 3، صص133ـ154، پاییز و زمستان 1390.
یاقوت حموی، ابوعبدالله شهاب‌الدین، معجم­البلدان، تحقیق ووستنفلد، بیروت: دارصادر، 1995.
Bosworth, Clifford Edmund, “Karrāmiyya”, Encyclopaedia of Islam, new edition, vol.4 (pp. 667-69), 1997.
Idem, “The Early Islamic History of Ghūr,” Central Asiatic Journal 6, pp. 116-33, 1961.
Idem, The Transition from Ghaznavidto Seljuq Rule in The Islamic East, Phd Thesis, University of Edinburgh, 1961.
Bulliet, Richard. W,The Patricians of Nishapur: A Study in Medieval Islamic Social History, Cambridge, Mass, 1972.
Idem, “The Political-religious history of Nishapur in the eleventh century”, in Islamic Civilization 950-1150, Editor: D. S. Richards, Oxford, Brono Cassirer Publishers, 1973.
Çift Salih,İlk Dönem Tasavvuf Klasikleri Tarafından İhmal Edilen Bir Zühd Hareketi: Kerrâmiyye”, T.C.ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ, İLÂHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ, Cilt: 17, Sayı: 2, (s. 439-462), 2008.
Margoliouth, D.S, “Karrāmiyya,” Encyclopaedia of Islam,first edition, vol.2 (pp.819-820), 1927.
Utas, Bo, “Mānistān and Xānaqāh,” in Papers on Honour of Professor Mary Boyce, 2 vols., Acta Iranica 24-25, Leiden, II, pp. 655-64, 1985.
Zysow, Aron, “Karrāmiyya”, Encyclopaedia of Iranica, Vol. XV, pp. 590-601, 2011.